Οι δημιουργοί του ντοκιμαντέρ Γιώργος Σαβόγλου και Διονυσία Κοπανά μιλούν για τα γυρίσματα, τη βιωμένη αλήθεια των νησιωτών και τον δεύτερο κύκλο που ετοιμάζουν.
Καιρό είχε να με συγκινήσει τόσο πολύ κάτι που είδα στην τηλεόραση. Πριν από λίγες εβδομάδες, με αφορμή τις αργίες του Πάσχα, βρήκα τον χρόνο να παρακολουθήσω μια σειρά που από καιρό είχα σημειώσει στη λίστα με όσα δεν θέλω να μου ξεφύγουν. Δεν πρόκειται για μια σειρά μυθοπλασίας αλλά για ντοκιμαντέρ με τον τίτλο "Νησιά στην άκρη". Προβάλλεται στο Ertflix και στην πλατφόρμα είναι διαθέσιμα τα 8 συνολικά επεισόδια του α’ κύκλου.
Κάθε επεισόδιο και ένα νησί: Τέλενδος, Ψέριμος, Αρκιοί, Ψαρά, Σαρία, Μαθράκι, Θύμαινα, Άη Στράτης. "Μικρές κουκκίδες γης που περικλείονται από θάλασσα, νησιά απομακρυσμένα με λιγοστούς κατοίκους, τόποι εύθραυστοι, μοναδικοί. Ποιοι είναι οι άνθρωποι που ζουν εκεί; Πώς είναι η ζωή τους; Τι τους κρατά στον τόπο τους;", αυτός ο σύντομος πρόλογος που ακούγεται στην αρχή κάθε επεισοδίου μας εισάγει με απλότητα σε όσα θα δούμε.
Η σκηνοθετική ματιά του Γιώργου Σαβόγλου και της Διονυσίας Κοπανά, η διακριτική προσέγγιση στην καθημερινότητα των κατοίκων αλλά και το τρυφερό βλέμμα προς το ίδιο το τοπίο δίνουν χώρο να αναπνεύσει η ζωή των νησιών, να ανοίξει, μπροστά στα μάτια μας, η ψυχή τους με την ίδια φυσικότητα που ανοίγουν τα μπουμπούκια τα πέταλά τους. Έτσι ένιωσα παρακολουθώντας τα επεισόδια και αυτή μου η αίσθηση συναντήθηκε με τα λόγια της Διονυσίας, που μαζί με τον Γιώργο, μας μίλησαν για το δημιούργημά τους: "Η σειρά είναι σαν μια ευωδιαστή βόλτα σε έναν αγρό που περιβάλλεται από θάλασσα. Αυτό που κάνουμε δεν είναι να κόβουμε τα λουλούδια αλλά να σκύβουμε και να τα μυρίζουμε. Υπάρχουν πολλών λογιών μυρωδιές απ’ αυτά τα λουλούδια, που είναι οι άνθρωποι, οι συνθήκες, οι καταστάσεις. Οι άνθρωποι όμως υπάρχουν μαζί με τα τοπία. Για εμάς είναι πολύ σημαντική η επαφή με τη φύση, η επαφή με την πρότερη κατάσταση".
Ως άνθρωπος που μεγάλωσε μέχρι τα 19 του χρόνια σε νησί, συγκεκριμένα στην Κέρκυρα, αλλά με γονείς που κατάγονται από το Αγρίνιο, πάντα ένιωθα ότι ανατράφηκα με την ψυχοσύνθεση του νησιώτη αλλά με μια (ισχυρή) δόση και από τον ψυχισμό του κατοίκου της ηπειρωτικής Ελλάδας. Αυτός ο συνδυασμός γεννά μια πολύ ενδιαφέρουσα μείξη και ίσως τελικά αποτελεί -ίσως και ασυνείδητα- ένα από τα κλειδιά της πολύ ιδιαίτερης οπτικής των "Νησιών στην Άκρη".
Ο Γιώργος Σαβόγλου είναι νησιώτης, από τη Σύρο, και τα πρώτα χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην Αμοργό. Τα τελευταία 10 χρόνια κατοικεί και εργάζεται στην Αθήνα με αποτέλεσμα να του έχει λείψει πολύ η θάλασσα. "Δεν είχα άλλο τρόπο να είμαι στο νησί μου ή σε άλλα νησιά παρά φτιάχνοντας ένα project που με πάει σε αυτά", εξηγεί για το πώς γεννήθηκε αρχικά η ιδέα στο μυαλό του.
Η Διονυσία Κοπανά έχει γεννηθεί στα βουνά και έχει μεγαλώσει στις κορφές τους, είναι από την Αρκαδία. "Μέχρι τώρα πήγαινα σε νησιά που είχαν δρομολόγια πλοίων τρεις φορές την ημέρα". Ως άνθρωπος της ηπειρωτικής Ελλάδας έπρεπε να ανακαλύψει μέσα της ένα διαφορετικό μονοπάτι προσέγγισης των νησιών, αφού ήθελε να συνεργαστεί με τον Γιώργο στον οποίο αναγνωρίζει μια κοινή δημιουργική ματιά "Σκέφτηκα ότι πάμε σε ψηλές κορφές που τις περιβάλλει θάλασσα και όχι τα νέφη. Άλλωστε, νερό είναι και το ένα και το άλλο. Ενώ φοβόμουν ότι στα νησιά θα αισθανόμουν αποκομμένη, όταν τελικά βρεθήκαμε εκεί συνέβη κάτι μαγικό: ένιωσα συνδεδεμένη με όλο το σύμπαν. Για μένα αυτό ήταν αποκαλυπτικό".
Ο Γιώργος συζήτησε την ιδέα του με τη Διονυσία και μαζί πρότειναν τη σειρά ντοκιμαντέρ στην ΕΡΤ. Ύστερα από αρκετές συζητήσεις κατάφεραν να πείσουν τους ανθρώπους της δημόσιας τηλεόρασης ότι το project θα έχει ενδιαφέρον και πως η προσέγγιση θα είναι διαφορετική σε σχέση με άλλες παρουσιάσεις νησιών στην μικρή οθόνη. Οι ουσιαστικότερες διαφορές είναι η απουσία παρουσιαστή και τουριστικής περιήγησης. "Εμείς θέλαμε να εστιάσουμε στις ζωές των ανθρώπων και στα τοπία, τα οποία αλλοιώνονται ραγδαία όπως και οι τοπικές κοινωνίες", εξηγούν. Έτσι ξεκίνησαν τα γυρίσματα τέλη Φεβρουαρίου 2022 και ολοκληρώθηκαν τους πρώτους μήνες του φθινοπώρου της ίδιας χρονιάς. Το αποτέλεσμα τους δικαίωσε, τα "Νησιά στην άκρη" είναι πρώτα σε προβολές στην κατηγορία "ντοκιμαντέρ" στο Ertflix.
Αυτό που πραγματικά εντυπωσιάζει είναι ότι στα μόλις 30 λεπτών επεισόδια χώρεσε η ουσία της ζωής σε ένα μικρό νησί. Χωρίς φιοριτούρες, με απλότητα και πυκνότητα συναισθημάτων, λόγων και εικόνων μπαίνουμε στο μοναδικό σύμπαν του κάθε νησιού και συγκινούμαστε. Με απλότητα και πυκνότητα μιλούν και οι ίδιοι οι κάτοικοι, ανοίγοντας τις καρδιές τους.
Η Διονυσία υπογραμμίζει "Οι άνθρωποι αυτοί εκφράζουν ένα αποτυπωμένο βίωμα και γι’ αυτό δεν σκέφτονται αν θα τα πουν καλά στην κάμερα. Εμείς αυτό ακριβώς θέλουμε, τη βιωμένη τους αλήθεια. Αυτό είναι που συγκινεί στη τελική και που δημιουργεί μια ατμόσφαιρα ψυχικής οικειότητας. Έχεις ανθρώπους μπροστά σου που μιλούν με απλότητα και αυτό σε χαλαρώνει και σε κάνει να ανοιχτείς επίσης, κάτι που καταγράφεται στον φακό. Αυτό μας ενδιαφέρει, η προσπάθεια σύνδεσης με μια πραγματικότητα που υπάρχει μέσα μας".
Κάθε πλάνο ανοίγει το μάτι και το μυαλό του θεατή, του κουρασμένου από την έλλειψη ορίζοντα μέσα στο ασφυκτικό, αστικό τοπίο. Συγκρατώ ένα παλιό γνωμικό που μοιράζεται μαζί μας ένας ηλικιωμένος κάτοικος του Άη Στράτη που εξηγεί γιατί πάντα έμεναν σε μικρά σπίτια οι πολυμελείς οικογένειες του νησιού "Σπίτι όσο χωρείς, τόπος όσο θωρείς". Στα αυτιά μου αυτή η φράση ακούγεται ως ο ορισμός της ελευθερίας.
Το ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι πως σε κάθε νησί ο Γιώργος, η Διονυσία και η ομάδα τους έμεναν για γυρίσματα μόλις 3-4 ημέρες. Εκείνο όμως που αξίζει να σημειωθεί είναι πώς περνούσαν ένα μήνα στο μοντάζ για κάθε επεισόδιο, χρόνος σχεδόν εξωπραγματικός για τα τηλεοπτικά δεδομένα. Η Διονυσία υπογραμμίζει: "Ως δημιουργοί πιστεύουμε ότι είναι ένα ζήτημα το πώς εντασσόμαστε σκηνοθετικά σε αυτό το πλαίσιο έτσι ώστε αυτό που βλέπουμε εμείς, με τον τρόπο που το βλέπουμε εμείς να το δώσουμε στους ανθρώπους γύρω μας, δηλαδή στους θεατές. Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο δουλέψαμε τόσο πολύ στο μοντάζ ώστε να δώσουμε τον χρόνο στις ιστορίες να αναπτυχθούν μπροστά μας και να δούμε ποιο είναι τελικά το διακύβευμα μας, δηλαδή η καρδιά του κάθε επεισοδίου. Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι αυτή είναι μια σειρά ντοκιμαντέρ και όχι μια ταξιδιωτική εκπομπή".
Ο κάθε θεατής αλλά και οι ίδιοι οι δημιουργοί συνδέονται μοναδικά με το κάθε νησί, με τον κάθε τόπο. Ο Γιώργος λέει: "Έκανα κι εγώ ένα ταξίδι μέσα μου. Σε κάθε νησί παίρνω κάτι που με αφορά. Στην Τέλενδο συνδέθηκα πάρα πολύ με τον Σάββα, το μοναδικό παιδί του νησιού, και με το πόσο αθώο ήταν το βλέμμα του. Για αυτόν ολόκληρο το νησί είναι ένα παιχνίδι, ένας παιδότοπος. Κι αντιστοίχως εκείνος ήταν το παιχνίδι των μεγάλων· όλο αυτό συνομίλησε με τα δικά μου παιδικά χρόνια". Τον Γιώργο τον εντυπωσίασε επίσης η κ. Καλή στην Ψέριμο "Δεν είναι εύκολο να δώσει κανείς μια απάντηση που μόνο με τα λόγια θα σου μεταφέρει ολόκληρο τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει. Η κ. Καλή, ό,τι κι αν τη ρωτούσες έδινε πάντα πολύ δυνατές απαντήσεις. Η γυναίκα αυτή έχει δύναμη στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τα πράγματα, γι’ αυτό και οι απαντήσεις της είχαν μεγάλο βάθος" ενώ η Διονυσία από την πλευρά της συμπληρώνει "Η μάνα μου είναι από την Πόλη και έχει ξεριζωθεί, κατά μία έννοια, από τον τόπο της. Κάποια στιγμή μου είπε ότι το αγαπημένο της επεισόδιο ήταν αυτό με τη Σαρία, το ακατοίκητο νησί. Η μάνα μου συνδέθηκε με τα βλέμματα αυτών των ανθρώπων που επιστρέφουν στα σπίτια, στα οποία έζησαν ως παιδιά, και μεγαλώνοντας άφησαν πίσω. Αυτό που με συγκίνησε στους Αρκιούς είναι το πρόσωπο του Λάζαρου πάνω σε αυτόν το αρχέγονο τοπίο, με τις πέτρες που είναι φυτεμένες σαν δόντια γιγάντων στη γη κι αυτός έχει το προβατάκι που τον ακολουθεί από πίσω σαν σκυλί. Αυτός ο άνθρωπος έχει το βαθύ παράπονο της μοναξιάς, δεν έχει μια γυναίκα κοντά του, ως παρέα".
Σκέφτομαι στιγμές που έμειναν μέσα μου. Οι έφηβοι από τη Θύμαινα που θέλουν όταν μεγαλώσουν να γίνουν ναυτικοί. Είναι όμως ήδη μικροί ναυτικοί αφού καθημερινά περνούν με το καΐκι απέναντι, στο "μεγάλο νησί", δηλαδή στους Φούρνους, για να πάνε στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Ο Ανδρέας, πρώην οικονομολόγος νυν μελισσοκόμος και απόγονος καπεταναίων που εντελώς τυχαία ανακάλυψε δημόσια έγγραφα για το χρέος του κράτους στον πλοιοκτήτη πρόγονό του, και έτσι απλά σε ένα συρτάρι βρήκε τη σύνδεση της Ιστορίας με την ιστορία της οικογένειας του. Οι ηλικιωμένοι κάτοικοι στο Μαθράκι που επέστρεψαν ύστερα από περίπου μισό αιώνα ζωής στην Αμερική, ένα ολόκληρος πληθυσμός που βρέθηκε στην άλλη άκρη του Ατλαντικού να πουλάει hot dog σε καροτσάκι αλλά που επέστρεψε και πλέον τα μαγειρεύει και τα τρώει στο μοναδικό καφενείο του νησιού. Ο Γιώργος λέει σχετικά: "Αυτό που κρατάω από το Μαθράκι είναι το πόσο δυνατή είναι η ανάγκη να επιστρέψεις στον τόπο σου. Πολλοί από τους κατοίκους έμειναν στην Αμερική για πάνω από 40 χρόνια και όμως πάντα θεωρούσαν τόπο τους εκείνον που έζησαν τα 10 πρώτα χρόνια της ζωής τους. Αυτό συμβαίνει γιατί για τους ανθρώπους οι μνήμες της παιδικής ηλικίας είναι ένας τόπος, πολύ σημαντικός".
Κάπως έτσι έρχεται η σύνδεση με τον δεύτερο κύκλο που έχει πάρει έγκριση και αυτή την περίοδο πραγματοποιούνται τα γυρίσματά του. Ο Γιώργος λέει: "Το αν μπορείς να συνδεθείς με τον τόπο σου όταν επιστρέφεις σε αυτόν είναι το θέμα που μας απασχολεί στη δεύτερη σεζόν. Συνειδητοποίησα κάνοντας ταινίες, ταξιδεύοντας, μεγαλώνοντας ότι ο άνθρωπος ύστερα από το ταξίδι της ζωής του -εννοώ τις σπουδές, τη δουλειά- επιστρέφει. Το πού επιστρέφει είναι ψυχαναλυτικό ζήτημα, αλλά όπως και να ‘χει επιστρέφει και εκεί υπάρχει το στοίχημα για το αν θα καταφέρει να συνδεθεί με τον πρότερο εαυτό του. Ο τόπος είναι κομμάτι του πρότερου εαυτού μας κι αν ο τόπος των παιδικών μας χρόνων έχει αλλοιωθεί η σύνδεση γίνεται πιο δύσκολα. Στην πρώτη σεζόν ταξιδέψαμε σε νησιά που φοβόμαστε ότι θα ερημώσουν, στη δεύτερη ταξιδεύουμε σε νησιά που φοβόμαστε ότι δεν θα μπορέσουν να κρατήσουν τον χαρακτήρα τους. Κατά κάποιο τρόπο κι αυτό είναι μια ερήμωση, κάποιων άλλων στοιχείων όμως. Στη δεύτερη σεζόν θα βρεθούμε στις Μικρές Κυκλάδες".
"Το νησί είναι ο πλούτος της ψυχής μου", λέει η κυρά Καλή απ’ την Ψέριμο και σκέφτομαι ότι ο πλούτος της ελληνικής τηλεόρασης είναι εκπομπές όπως "Τα νησιά στην άκρη".
*Φωτογραφίες: Γιάννης Μισουρίδης
