What is Love? | Τι είναι ο έρωτας;

Πριν από ακριβώς 30 χρόνια, το 1993, ο Γερμανός καλλιτέχνης Haddaway κυκλοφόρησε ένα τραγούδι-ύμνο για τη γενιά των σημερινών σαραντάρηδων, το What is Love. Επρόκειτο για ένα party anthem που έφτασε στην κορυφή των charts 13 χωρών και το impact του κρατάει γερά μέχρι τις μέρες μας. Γιατί όχι; Τα ανέμελα eurodance beats του συνοδεύουν ένα ερώτημα διαχρονικό: Τι είναι αυτό που το λένε αγάπη (ή έρωτα); Ένα ερώτημα που προσωπικά άρχισα να το νιώθω επιτακτικό γιατί τριβέλιζε συνεχώς το μυαλό μου το βράδυ που βρέθηκα στη βερνισάζ της έκθεσης Modern Love: Η αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και συνεχίζει να με απασχολεί ενώ τα εμπορικά καταστήματα έχουν αρχίσει ήδη να στολίζουν τις βιτρίνες τους για να γιορτάσουν τον "προστάτη των απανταχού ερωτευμένων", τον Άγιο Βαλεντίνο. Κι αυτό παρότι έχω έτοιμη, "πληρωμένη" απάντηση να δώσω στον Haddaway: Ο έρωτας είναι μια κοινωνική κατασκευή ή, όπως τραγουδούν οι Pet Shop Boys, "love is a bourgeois construct". Μια τέτοια, φαινομενικά κυνική, απόφανση θα μπορούσε βέβαια να εκληφθεί ως ένδειξη απογοήτευσης, απελπισίας και παραίτησης από όλα τα δυνητικά "σ’ αγαπώ", τα "μόνο εσύ" και τα "για πάντα μαζί" του κόσμου. Αλλά δεν είναι τίποτα απ’ αυτά, μιας και δε συνεπάγεται ότι δεν υπάρχουν "έρωτες ανεπανάληπτοι κι απίθανοι κι αγάπες ωραίες". Σημαίνει ότι είναι "κατασκευασμένοι κι όμως αληθινοί", αλλά και ότι το τι βιώνεται ως έρωτας από τον καθένα μας μπορεί να διαφέρει, μιας και το "concept" του έρωτα δεν υπάρχει ανεξάρτητα από τις ανάγκες, τις ιδέες, τα όνειρά μας. Ας βάλουμε όμως τα πράγματα σε μια σειρά...

Ο νόμος της "σχετικότητας"

Ο Robert J. Sternberg, ψυχολόγος και καθηγητής Ανθρώπινης Ανάπτυξης στο Cornell University, και η ερευνήτρια Anne E. Beall στο εξαιρετικά επιδραστικό άρθρο τους The Social Construction of Love, το οποίο δημοσιεύτηκε στην επιστημονική επιθεώρηση Journal of Social and Personal Relationships τον Αύγουστο του 1995, ανέπτυξαν μια κονστρουκτιβιστική θεωρία για το φαινόμενο του έρωτα. Σε αυτήν τόσο ο ορισμός όσο και η συναισθηματική του εμπειρία εξαρτώνται από τις γενικές συνθήκες που επικρατούν σε μια κοινωνία. Για να τον κατανοήσουμε, λοιπόν, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας κάθε φορά τις πολιτισμικές ιδέες που διαμορφώνουν το ερωτευμένο υποκείμενο, τα συναισθήματα και τις σκέψεις που συνοδεύουν την εμπειρία του και τις πράξεις ή τις σχέσεις που αναπτύσσει με το αντικείμενο του έρωτά του.
Ο έρωτας, λοιπόν, είναι "σχετικός", με τα ιστορικά ρομάντζα, όπως και όσα μας έχουν παραδώσει και συνεχίζουν να μας παραδίδουν η λογοτεχνία, τα τραγούδια, η ποίηση, οι όπερες, το θέατρο, οι τηλενουβέλες, τα μπαλέτα, ο κινηματογράφος και οι πρωταγωνιστές του, να αποτελούν τις περίφημες πολιτισμικές ιδέες που συνεισφέρουν στη συνεχή (ανα)κατασκευή του σύγχρονου "concept" για το τι σημαίνει να είναι κανείς ερωτευμένος. Από εκεί επιλέγουμε τις πτυχές που μας "συμφέρουν" για ταύτιση. Έτσι, στις αρχετυπικές –και συχνά "καταδικασμένες" ή "παράνομες"– μεγάλες αγάπες, που έζησαν η Κλεοπάτρα και ο Μάρκος Αντώνιος, ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα, ο Yves Saint Laurent και ο Pierre Bergé, η Μαρία Κάλλας και ο Αριστοτέλης Ωνάσης ή η Coco Chanel και ο Igor Stravinsky, αντιπαραβάλλουμε τη δική μας εμπειρία, κάπως σαν για να αυτοπαραμυθιαστούμε ότι ζούμε κάτι που είναι άχρονο, αιώνιο, παντοτινό.

Η κοινωνιολόγος Μαρία Αγγελή, ερευνήτρια στο Μεσογειακό Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φύλου, εξηγεί: "Η αγάπη και ο έρωτας είναι συναισθήματα που υπήρχαν στις κοινωνίες χιλιάδες χρόνια πριν, άρα σίγουρα δεν είναι αποκλειστικό φαινόμενο της εποχής μας. Αυτό που καθιστά τον έρωτα ιστορικό "concept” είναι το γεγονός ότι αλλάζει μορφή, είναι, με άλλα λόγια, συναίσθημα της εποχής του. Αυτό είναι δύσκολο αρχικά να το κατανοήσουμε και στη συνέχεια να το αποδεχτούμε, επειδή η εμπειρία του έρωτα είναι εξαιρετικά έντονη και προσωπική. Με την άρνησή μας, διεκδικούμε τη μοναδικότητα του συναισθήματός μας. Όμως, αν κάτι ξέρουμε από τις κοινωνικές επιστήμες, είναι ότι δεν υπάρχει κανένα συναίσθημα, καμία σκέψη που να μην επηρεάζεται άμεσα και εν τη γενέσει του από τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Το ίδιο συναίσθημα μπορεί να έχει άλλη μοίρα και άλλη πορεία ανάλογα με την εποχή στην οποία βιώνεται. Όπως τραγουδάει και ο Φοίβος Δεληβοριάς, "αν ζούσαμε σ’ άλλη εποχή, ίσως και να ’χαμε παντρευτεί”".

Ο έρωτας στα χρόνια της συμπερίληψης

Στο μυαλό μου επιστρέφουν εικόνες από τις "μοντέρνες αγάπες" της έκθεσης του ΕΜΣΤ, από έργα που διερευνούν το πώς η ψηφιακή τεχνολογία και η σύγχρονη οικονομία έχουν μετασχηματίσει το συναίσθημα. Μία ξεχωριστή αίθουσα καταλαμβάνει η εγκατάσταση I Don’t Know You, So I Can’t Love You (2018) της Marge Monko. Σε αυτή γλυπτικά οργανωμένες φωτογραφίες απεικονίζουν ένα κατακερματισμένο σώμα, ενώ δύο έξυπνοι ψηφιακοί βοηθοί (τύπου Alexa) συνομιλούν μεταξύ τους "αισθηματικά". Άλλα έργα πριμοδοτούν τις queer εμπειρίες του έρωτα, άλλα καταπιάνονται με τη σεξεργασία. Είναι αυτά τα έργα τέχνης οι νέες εικόνες, οι νέες πολιτισμικές ιδέες που ορίζουν και ταυτόχρονα περιορίζουν το τι εστί έρωτας σε μια εποχή όπου μιλάμε αναπολογητικά για συμπεριληπτικά σχήματα, ρομαντικής και μη, ερωτικής εμπειρίας;

Είναι, τελικά, διαφορετικός ο τρόπος να αγαπάς (και να μην αγαπάς) στη σημερινή εποχή; Θέτω την ερώτηση στη Μαρία Αγγελή και η απάντησή της με ξαφνιάζει: "Η αλήθεια είναι ότι η μονογαμία δείχνει μια ανθεκτικότητα στον χώρο και τον χρόνο. Είναι το πιο διαδεδομένο σύστημα ερωτικής σχεσιακότητας που γνωρίζουμε. Δεν ξέρω αν η πολυσυντροφικότητα, η πολυγαμία ή η πολυανδρία, που συναντήσαμε σε άλλες κοινωνίες, μπορούν να του επιβληθούν. Θέλω να πιστεύω σε έναν κόσμο που διαφορετικά σχήματα συντροφικότητας θα μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά. Απέχουμε πολύ από αυτό. Παρά το γεγονός ότι τα πιο συμπεριληπτικά σχήματα ρομαντικής αγάπης έχουν περισσότερη ορατότητα από ποτέ, το straight μοντέλο, αυτό που λέμε ετεροκανονικό, κυριαρχεί. Μας αρέσει να σκεφτόμαστε ότι ζούμε σε συμπεριληπτικές και προοδευμένες κοινωνίες. Παρ’ όλα αυτά, αποτελεί απότομη προσγείωση στην πραγματικότητα η διαπίστωση ότι η απλή πράξη του να περπατάς χέρι με χέρι στον δημόσιο χώρο δεν είναι κεκτημένο δικαίωμα για όλους και για όλες".

Όταν της ζητάω να μου δώσει έναν οικουμενικό ορισμό του έρωτα, επιλέγει να μη στραφεί στα επιστημονικά της εργαλεία, αλλά στην ποίηση: "Η Σαπφώ, η σπουδαία λυρική ποιήτρια της αρχαιότητας, έχει δώσει σε ένα ποίημά της έναν ορισμό για την ερωτική αγάπη που είναι κατά τη γνώμη μου διαχρονικός: "Πάλι ο Έρωτας, που λύνει τα μέλη, με συγκλονίζει, αυτό το γλυκόπικρο ερπετό, που είναι αδύνατο να του ξεφύγεις”". Μακάριοι όσοι τον νιώσαμε, λοιπόν, με οποιονδήποτε τρόπο, μακάριοι και όσοι βρήκαμε την ευτυχία εκτός του έρωτα, π.χ. στο σεξ, στην τέχνη, τη φιλία, την εργασία ή τη θρησκεία. Haddaway-Σαπφώ: 0-1. 

Κεντρική φωτο: Άποψη του έργου I Don’t Know You, So I Can’t Love You (2018) της Marge Monko από την περιοδική έκθεση Modern Love: Η αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (έως τις 28 Μαΐου).

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για Mόδα, Ομορφιά, Συγχρονη Ζωή, Πολιτισμό, Design και Γαστρονομία στο madamefigaro.gr