Ο πολυβραβευμένος Γερμανός σκηνοθέτης Andres Veiel μιλά στη Madame Figaro για τη νέα του ταινία, που φωτίζει τη σκοτεινή κληρονομιά της πιο αμφιλεγόμενης κινηματογραφίστριας του 20ού αιώνα.
Ο Andres Veiel είναι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Γερμανούς δημιουργούς ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας, με έργο που χαρακτηρίζεται από βαθιά έρευνα και καλλιτεχνική τόλμη. Με περισσότερα από πενήντα διεθνή και εθνικά βραβεία στο ενεργητικό του, ανάμεσά τους το Ευρωπαϊκό και το Γερμανικό Βραβείο Κινηματογράφου, έχει καταθέσει μια σταθερά ανήσυχη φωνή που αναμετριέται με την Ιστορία, τη μνήμη και την κοινωνία. Στην ταινία του "Ρίφενσταλ, στην καρδιά του Τρίτου Ράιχ", που κυκλοφορεί στις 16 Οκτωβρίου, στρέφει το βλέμμα του στη μορφή της Λένι Ρίφενσταλ, μιας δημιουργού που συνεχίζει να προκαλεί αμφιθυμία και αντιπαραθέσεις: σπουδαία καλλιτέχνιδα ή υπηρέτρια της ναζιστικής προπαγάνδας;
Η Λένι Ρίφενσταλ θεωρείται μία από τις πιο αμφιλεγόμενες γυναίκες του 20ού αιώνα σαν καλλιτέχνης και προπαγανδίστρια του ναζιστικού καθεστώτος. Οι ταινίες της Triumph of the Will και Olympia αποτελούν σύμβολα άψογα σκηνοθετημένης λατρείας του σώματος και εξύμνησης του ανώτερου και νικηφόρου. Ταυτόχρονα, οι εικόνες αυτές εκπέμπουν περιφρόνηση για το ατελές και αδύναμο.
Με αφορμή το "Ρίφενσταλ, στην καρδιά του Τρίτου Ράιχ", ο Andres Veiel μίλησε στη Madame Figaro για τη διαδικασία της έρευνας, τις ηθικές προκλήσεις της αφήγησης και τη σημασία του να ξαναδιαβάζουμε την Ιστορία μέσα από το σινεμά.
Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με την προσωπικότητα της Λένι Ρίφενσταλ;
Πρώτα από όλα, η πρόσβαση στo αρχείο της, το 2018. Βήμα βήμα ανακάλυψα πολύ υλικό, πληροφορίες και νέα ευρήματα όπως ιδιωτικές ταινίες από τα ημερολογιά της, προσωπικά σημειώματα. Φυσικά, γνώριζα ότι ήταν ειδήμων στην χειραγώγιση και με κάποιον τρόπο είχε προετοιμάσει το αρχείο της. Ήμουν όμως πολύ περίεργος να μάθω περισσότερα και να δω μέσα από το αρχείο για να καταλάβω ποια ήταν είναι η Λένι Ρίφενσταλ. Αυτή ήταν μία από τις πρώτες και πιο απλές ερωτήσεις καθώς και αν μαθαίνουμε κάτι νέο από μέσα από τα ευρήματα. Δεύτερον, τι σημαίνει για το σήμερα. Ήταν ξεκάθαρο το 2019-2020, όταν στην πραγματικότητα ανέλαβα το project, ότι υπήρχε μία αναγέννηση της αισθητικής της και της ιδεολογίας της. Έτσι, το ένιωσα ως διπλή ανάγκη την ευκαιρία της πρόσβασης στο αρχείο και το να δω πιο προσεκτικά κάτι που θα αποκαλούσα δημοσιότητα της Λένι Ρίφενσταλ σήμερα.
Πόσο χρόνο αφιερώσατε στη μελέτη του αρχείου της Ρίφενσταλ;
Ήταν μια μακρά διαδικασία. Η προετοιμασία μόνο ήταν να κοιτάξουμε 700 κουτιά. Η ελεύθερη πρόσβαση στο αρχείο ξεκίνησε το 2018 και στα πρώτα δύο χρόνια είχαμε δει μόλις το μισό. Μέχρι και την περίοδο των 8 μηνών του μοντάζ ανακαλύπταμε ακόμα πράγματα μέσα στα κουτιά. Ήταν, λοιπόν, ένα μακρύ αλλά απαραίτητο ταξίδι. Ήταν απαιτητικό να επεξεργαστούμε τόσο μεγάλο όγκο υλικού.
Κατά τη διάρκεια της έρευνας σας υπήρξαν στιγμές που νιώσατε να κουράζεστε;
Η Λένι Ρίφενσταλ, αναφορικά με τα ψέματα και τους μύθους της, επαναλαμβάνεται αρκετά. Ήταν το μοτίβο της: ήμουν απλά καλλιτέχνης, δεν με ενδιέφερε ποτέ η πολιτική, για εμένα ήταν σημαντικό να αντιμετωπίσω την ομορφιά και τη δύναμη του σώματος και ποτέ δεν άκουσα για τις φρικαλεότητες και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης παρά μόνο μετά τον πόλεμο. Οπότε υπήρχε επαναληπτικότητα και φυσικά εξαντλήσαι. Στη συνέχεια όμως ανακάλυψα ότι δεν είναι τόσο σημαντικό, ξέρουμε ότι είναι ψεύτρα και δημιούργησε μύθους. Δεν είναι το ηθικό κομμάτι που είναι σημαντικό αλλά περισσότερο γιατί χρειάστηκε να τα επινοήσει όλα αυτά. Έπειτα, μπαίνεις πιο βαθιά στο ερώτημα της ευθύνης, του πώς να διαχειριστείς την ενοχή και κάποιες φορές χρειαζόταν απλά ένα συγκεκριμένο εύρημα. Για παράδειγμα, υπήρχε ένα γράμμα, από τις πρώτες μέρες του πολέμου στην Πολωνία, όπου ανέφερε ότι έγινε καταλάθος αυτόπτης μάρτυρας της πρώτης μαζικής σφαγής των Εβραίων. Όταν πήρα αυτή την αλληλογραφία από την επίσημη πηγή όπου περιγράφει τον ρόλο της όχι απλά ως αυτόπτη μάρτυρα αλλά ως καταλύτη του συμβάντος καθώς ήθελε να δείξει τη γεναιότητα των Γερμανών στρατιωτών στην ταινία της. Αυτό ήταν ένα ενδιαφέρον σημείο της έρευνας γιατί μπορούσα να δω την προσωπικότητά της και ίσως την ενοχή. Το βάρος της ενοχής ήταν πολύ πιο δυνατό οπότε έπρεπε να καταπιέσει το ερώτημα της ευθύνης και της ενοχής με το να λέει απλά ψέματα. Έχουμε όμως φωτογραφία, τη βλέπουμε πως ήταν στη σφαγή και πιθανότητα να είχε υπατιότητα για τη σφαγή. Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα της διαχείρισης των ευρημάτων για να δούμε σε βάθος τη Λένι Ρίφενσταλ, να τη δούμε ως πρωτότυπο του φασισμού. Δεν είναι απλά σκηνοθέτης, είναι πρωτότυπο φασισμού.
Σας εξέπληξε το γεγονός ότι έλεγε ψέματα;
Όχι, ήταν κάτι που ήξερα. Αυτό που ήταν νέο ήταν το γιατί έπρεπε να πει ψέματα. Γιατί μπορεί το βάρος της ενοχής να ήταν πολύ μεγαλύτερο. Δεν θέλω να την δικαιολογήσω αναφορικά με τις ενοχές και την ευθύνη της αλλά ταυτόχρονα θέλω να καταλάβω γιατί έγινε αυτό που ήταν τελικά. Είναι περίπλοκο αλλά δεν κάνω ταινίες για να δώσω απλουστευμένες λύσεις και παιδαγωγικές του στλ ότι είναι ένα τέρος. Είναι ένα τέρας αλλά δεν αρκεί απλά να το επαναλάβω αλλά να έχω μία αμφίρροπη προσέγγιση.
Πιστεύετε ότι υπηρέτησε συνειδητά την προπαγάνδα;
Αν σκεφτείς κάποιες από τις ταινίες της, φυσικά και ήταν προπαγανδιστικές αναφορικά με τον εορτασμού της μεγαλειότητας του έθνους, της ομορφιάς των σωμάτων και την περιφρόνηση των αδύναμων και άρρωστων ανθρώπων και των ανθρώπων που δεν "ανήκουν" σε εμάς και πρέπει να εκδιωχθούν και στο τέλος -όλοι ξέρουμε την ιστορία- να δολοφονηθούν. Δεν είναι απλά εορτασμός της ομορφιάς, υπάρχει πάντα μία σκοτεινή πλευρά σε αυτή την αισθητική. Κι αυτό είναι η περιφρόνηση: των ξένων, των αδύναμων και των αρρώστων.
Αν ζούσε σήμερα, πιστεύετε ότι θα αναγνώριζε την ευθύνη της;
Δεν το πιστεύω. Πέθανε το 2003. 58 χρόνια μετά τον πόλεμο και ήταν κολλημένη στην ιδεολογία της. Δεν υπήρχε η ικανότητα αντανάκλασης του ρόλου της. Επαναλάμβανε όλα τα ψέματα και τους θρύλους της. Αυτό είναι μία τραγωδία γιατί κατά κάποιον τρόπο ήταν τρομοκρατημένη, αν δεις το πρόσωπό της. Όσο μεγάλωνε δεν μπορούσε να απομακρυνθεί από τα στερεοτυπά της όπως το ότι ήταν απολιτίκ, ότι την ανάγκασε ο Χίτλερ να κάνει αυτές τις ταινίες και απλά έδειχναν την πραγματικότητα. Μα. φυσικά και ήταν προπαγάνδα. Ήξερε πώς χρησιμοποιούνταν. Ήθελε να γιορτάσει τη ναζιστική Γερμανία. Πίστευε στη μεγαλειότητα του έθνους και ακόμη και μετά τον πόλεμο έμεινε κολλημένη σε αυτή την ιδεολογία.
Ήταν προκληση για εσάς να μη φανεί συμπαθής στους θεατές μέσα από την ταινία σας;
Ήταν πρόκληση γιατί δεν είναι απλά ένα τέρας. Ένα τέρας μπορείς να το κλείσεις στο κλουβί και να βάλεις προειδηποίηση: πρόσεχε το τέρας Λένι Λιφενστάιλ. Είναι μία από εμάς, είναι άνθρωπος. Αυτό το κάνει ακόμα πιο επικίνδυνο γιατί πρέπει να καταλάβουμε γιατί έγινε φασίστρια. Σήμερα έχουμε εκατομμύρια νεοφασίστες οπότε είναι πρότυπο, είναι πρωτότυπο φασισμού. Οπότε πρέπει να την παρατηρήσουμε πολύ καλά για να αποκτήσουμε μία εικόνα αναφορικά με την εμπειρία της ως παιδί. Την είχε ρίξει στο νερό ο πατέρας της ενώ δεν ήξερε πώς να κολυμπήσει και πνιγόταν και ήταν κοντά στον θάνατο, όπως περιγράφει. Η συνέπεια δεν ήταν έχω έναν επιθετικό, κακό πατέρα αλλά έγινα καλή κολυμβήτρια. Οπότε ήθελε να γίνει η καλύτερη κολυμβήτρια για να ικανοποιήσει τον πατέρα της και να εκπληρώσει τα όνειρα και τις επιθυμίες του και στην πραγματικότητα να γίνει ένα "καλύτερος γιο". Ο πατέρας της ήθελε πάντα να έχει γιο και προσπάθησει να καλύψει αυτό τον ρόλο. Με κάποιον τρόπο ήταν μία προετοιμασία για τον μετέπειτα φασισμό της το να αναγνωρίσει τη δύναμη, την υπεροχή, το να είναι μία από τους καλύτερους. Βλέπουμε ότι αυτά είναι τα μαθήματα για να γίνεις ένας καλός φασίστας και είναι ενδιαφέρον να το βλέπεις σήμερα. Έχουμε να αντιμετωπίσουμε τους λόγους, γιατί οι άνθρωποι γίνονται φασίστες.
Ας ελπίσουμε ότι οι θεατές θα έχουν τα σωστά κριτήρια βλέποντας την ταινία.
Πάντα πιστεύω στην ευφυΐα των θεατών. Ακόμα και σε μικρούς μαθητές όταν το δείχνουμε στα σχολία. Οι άνθρωποι δεν είναι ηλίθιοι. Μπορούν να ξεχωρίσουν τι είναι αλήθεια. Αν δεν ξέρουν μια λεπτομέρεια μπορούν να το ψάξουν στην wikipedia ή αλλού. Αν κάναμε παιδαγωγικές ταινίες και τους λέγαμε αυτό είναι αυτό και αυτό, είναι βαρετό. Θέλω οι θεατές να σκέφτονται μόνοι τους. Κάποιοι μπορεί να μην συμφωνούν με τα συμπεράσματά μου και ξέρω ότι αυτό είναι πάντα ένα ρίσκο. Από την άλλη όμως, ξέρω ότι στις ταινίες που δεν εξηγούν τα πάντα πρέπει να τις ξανασκεφτώ αφού τις δω και να λύσει κάποια αναπάντητα ερωτήματα οπότε εμπλέκομαι με αυτές. Δεν πέφτω για ύπνο και δεν θέλω οι θεατές μου να πέσουν για ύπνο.
Θα πρέπει η τέχνη να είναι πολιτική;
Δεν υπάρχει καμία απολιτίκ ταινία. Ακόμα και αυτές που δεν αγγίζουν πολιτικά θέματα είναι κάποιου είδους δήλωση. Μια απολιτίκ δήλωση είναι πολιτική. Αντιμετωπίζω την Λένι Ρίφενσταλ για περισσότερα από πέντε χρόνια τώρα, πέρασα περισσότερες από 1.000 ώρες μαζί της και ο θεατής μόνο 160 λεπτά. Οπότε είναι μία καταδίκη, είναι μία δήλωση και προκαλεί διάλογο και συζητήσεις. Είναι οξυγόνο στο μυαλό του θεατή οπότε το κοινό θα πρέπει να απλά να έρθει να τη δει. Είναι ένας διάλογος και αυτός είναι ο λόγος που κάνω ταινίες.
