Μπορεί το ΑΙ να αντικαταστήσει τον παραδοσιακό ψυχοθεραπευτή;
Το κάνω εικόνα: Εγώ ξαπλωμένη στον καναπέ του σπιτιού μου (και όχι στο γραφείο του ψυχαναλυτή) και το ρομπότ Earkick να κρατάει σημειώσεις για τη χθεσινή μου κρίση πανικού. Απ’ ό,τι φαίνεται, κάτι τέτοιο μπορεί κάλλιστα να ισχύει ήδη για πολλούς ανθρώπους στον κόσμο, παρόλο που για μένα (και πολλούς άλλους) ψυχοθεραπεία σημαίνει να καταθέτεις σε έναν άγνωστο άνθρωπο (ακόμα κι αν ώρες ώρες τον μισείς) τις μύχιες σκέψεις σου και τα πιο προσωπικά σου συναισθήματα. Από την άλλη, μήπως είναι τελικά πιο εύκολο να ανοιχτείς σε ένα ρομπότ;
Από το 2022, όταν κυκλοφόρησε το ChatGPT, αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των ατόμων που νιώθουν ολοένα και πιο άνετα να συνομιλούν με την τεχνητή νοημοσύνη είτε αναθέτοντάς της κάποιες εργασίες είτε ανταλλάσσοντας απόψεις. Στο πλαίσιο αυτό, αρκετοί είναι εκείνοι που δοκιμάζουν να επικοινωνούν με προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης και για να καλύπτουν συναισθηματικές ανάγκες. Όπως αναφέρει σε ρεπορτάζ του ο Guardian, οι εφαρμογές ψυχικής ευεξίας και θεραπείας πολλαπλασιάζονται όλο και πιο γρήγορα και συνεχώς αυξάνεται ο αριθμός όσων είναι διαθέσιμες μέσω των Play Store και App Store.
Στο ντιβάνι των chatbots
Τα chatbots είναι εφαρμογές λογισμικού που έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να μιμούνται την ανθρώπινη συνομιλία μέσω αλληλεπιδράσεων κειμένου ή φωνής. Οι συγκεκριμένες εφαρμογές έχουν εκπαιδευτεί να "ακούν" τον χρήστη, να ανταποκρίνονται σε όσα λέει "προσομοιώντας" ενσυναίσθηση, να δίνουν συμβουλές και να κάνουν ερωτήσεις με τον τρόπο που θα έκανε ένας άνθρωπος ψυχοθεραπευτής. Ένα παράδειγμα θεραπευτικού chatbot είναι το Woebot, που μαθαίνει να προσαρμόζεται στην προσωπικότητα κάθε χρήστη και βοηθάει τους "ασθενείς" να μάθουν να αντιμετωπίζουν ποικίλες καταστάσεις, σαν συμπλήρωμα της κλινικής φροντίδας και χωρίς να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για διάγνωση, παρακολούθηση, θεραπεία ή πρόληψη οποιασδήποτε ασθένειας.
Το Tess είναι ακόμη ένα chatbot που προσφέρει δωρεάν συναισθηματική υποστήριξη 24 ώρες το 24ωρο και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αντιμετώπιση του άγχους και των κρίσεων πανικού. Τέλος, το Wysa, ίσως η πιο γνωστή εφαρμογή ψυχικής υγείας, βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη και στοχεύει στο να παρέχει άμεση υποστήριξη σε όσους έχουν ανάγκη. Χρησιμοποιώντας κλινικά επικυρωμένο AI, η εφαρμογή προσφέρει ένα αρχικό βήμα φροντίδας και παρέχει συναισθηματική βοήθεια παρακολουθώντας τη διάθεση και αναδιατυπώνοντας τις σκέψεις του "ασθενούς" με προσιτό και εύληπτο τρόπο.
Μπορεί το ΑΙ να αντικαταστήσει τον παραδοσιακό ψυχοθεραπευτή;
"Η ψυχοθεραπεία στηρίζεται κυρίως στην ανθρώπινη επαφή" μας λέει η Αλεξάνδρα Πάλλη, ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια, διδάκτωρ Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών – ΕΚΠΑ. "Άλλωστε ανάμεσα σε πολλούς ψυχολόγους ο καθένας διαλέγει αυτόν με τον οποίο νιώθει ότι μπορεί να επικοινωνήσει καλύτερα, άρα, επιλέγει τον άνθρωπο και όχι τον επιστήμονα, τον οποίο γνωρίζει στην πορεία μέσα από τα αποτελέσματα που θα πετύχουν. Από την άλλη, βέβαια, εφόσον οι περιορισμένοι κλινικοί πόροι δεν μπορούν να συμβαδίσουν με τα αυξημένα ποσοστά ψυχικών ασθενειών, οι τεχνολογικές λύσεις θα μπορούσαν να συμβάλουν στη μείωση των λιστών αναμονής και των ανισοτήτων που υπάρχουν στην πρόσβαση στη θεραπεία. Συνεπώς, προς το παρόν το σωστό ερώτημα δεν είναι αν η τεχνητή νοημοσύνη θα αντικαταστήσει τον ψυχολόγο, αλλά σε ποιον βαθμό θα μπορέσει αυτό να συμβεί. Γιατί το ότι αυτό θα συμβεί είναι, νομίζω, δεδομένο. Πάντως, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει σημαντικά κάποιους τομείς. Για παράδειγμα, η πληθώρα πληροφοριών που περιλαμβάνονται ως γνώσεις της επιστημονικής κοινότητας σίγουρα μπορεί να καταχωριστεί ψηφιακά σε εφαρμογή, η οποία με τεχνητή νοημοσύνη θα παράγει αποτελέσματα διαλόγου. Αυτά που δε θα αντικατασταθούν εύκολα είναι η εξατομικευμένη προσέγγιση και η άμεση προσαρμογή της, η οποία συμβαίνει πάρα πολλές φορές ακόμη και μέσα στην ίδια συνεδρία".
Ωστόσο, η ικανότητα της τεχνητής νοημοσύνης να βρίσκει μοτίβα και συνδέσεις μέσα σε τεράστιες ποσότητες πληροφοριών, που ο άνθρωπος δεν μπορεί εύκολα να αναλύσει, μπορεί να αποδειχτεί εξαιρετικά χρήσιμη στην ψυχοθεραπεία. Για παράδειγμα, κάποιες έρευνες δείχνουν ότι η χρήση τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούσε να βοηθήσει τους ψυχιάτρους να επιλέξουν το κατάλληλο αντικαταθλιπτικό για έναν συγκεκριμένο ασθενή ή να μελετήσουν την ομιλία ή τη γραφή του για ενδείξεις μιας δύσκολης ψυχικής κατάστασης.
Οι έξυπνες φορητές συσκευές τελευταίας γενιάς που ενσωματώνουν τεχνητή νοημοσύνη προσφέρουν περαιτέρω ευκαιρίες. Μέσω αισθητήρων μπορούν να συλλέγουν πληροφορίες σχετικά με συμπτώματα όπως διαταραχές ύπνου, διακυμάνσεις στη σωματική δραστηριότητα και στον καρδιακό ρυθμό και άλλες αλλαγές στη συμπεριφορά και τη φωνή, οι οποίες χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της ψυχολογικής και της γνωστικής κατάστασης του χρήστη. Τα δεδομένα αυτά συγκρίνονται με ανώνυμα δεδομένα από άλλους χρήστες για να παρέχουν προγνωστικές προειδοποιήσεις όταν χρειάζεται παρέμβαση.
Μάλιστα, έχει διαπιστωθεί ότι τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και οι αλγόριθμοι μηχανικής μάθησης μπορούν να προβλέψουν έγκαιρα και με μεγάλη ακρίβεια διάφορα προβλήματα ψυχικής υγείας, συμπεριλαμβανομένου του αυτοκτονικού ιδεασμού. Αυτό σημαίνει ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να προσφέρει στους επαγγελματίες ψυχικής υγείας ένα σημαντικό εργαλείο αξιολόγησης του κινδύνου αυτοκαταστροφικών και αυτοκτονικών συμπεριφορών, που είναι και το μείζον ζήτημα στην κλινική πράξη. Τέλος, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προβλέψει πότε ένας ασθενής είναι πιθανό να παρασυρθεί ή να μην τηρεί τη θεραπεία και είτε να προσπαθήσει να τον επαναφέρει με ενημερώσεις είτε να ειδοποιήσει τους θεραπευτές του για να παρέμβουν.
Το (δυστοπικό;) μέλλον της ψυχοθεραπείας
Αν έχεις διαβάσει το αριστουργηματικό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Αμερικανού συγγραφέα Philip K. Dick Το ηλεκτρικό πρόβατο, στο οποίο βασίστηκε η ταινία Blade Runner (1982), ίσως να βλέπεις το μέλλον σαν κάτι το τρομακτικό. Στο βιβλίο (και στην ταινία) τα επικηρυγμένα ανδροειδή, που επιβίωσαν από την πυρηνική καταστροφή, έχουν πλέον τόση νοημοσύνη, ώστε να μπορούν να επιτίθενται και να επιβάλλονται σε ανθρώπους. Σε τρομάζει, λοιπόν, το γεγονός ότι ο επόμενος ψυχοθεραπευτής σου θα είναι ένα μεταλλιζέ ρομπότ; Όλους τους τρομάζει, όπως αποδεικνύουν οι έρευνες. Πρόσφατες δημοσκοπήσεις έδειξαν ότι μόνο το 20% έως 25% των ενηλίκων στις ΗΠΑ αισθάνεται άνετα με την ιδέα της ψυχοθεραπείας με τη βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης, ενώ λιγότερο από το 40% πιστεύει ότι η τεχνητή νοημοσύνη "θα βοηθήσει περισσότερο απ’ ό,τι θα βλάψει" στη συγκεκριμένη διαδικασία.
Η εξήγηση γι’ αυτό ίσως είναι ότι οι άνθρωποι λαχταρούν τη σύνδεση και, όπως αποδεικνύουν οι έρευνες, μετά και την πανδημία δε νιώθουν αρκετά συνδεδεμένοι με άλλους ανθρώπους. Ίσως κανείς να μπορούσε να αποκτήσει μια σύνδεση με ένα app ή ένα chatbot, αλλά πόσο καλά θα τον έκανε να νιώθει αυτό; Η δήλωση, πάντως, του καθηγητή Κλινικής Ψυχολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Yale David F. Tolin είναι σαφώς παρηγορητική: "Μελέτες έχουν δείξει επανειλημμένα ότι η σχέση μεταξύ θεραπευτή και ασθενούς είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για την επιτυχία της θεραπείας, πράγμα που σημαίνει ότι είναι βασικό ο ασθενής να αισθάνεται εμπιστοσύνη απέναντι στον θεραπευτή του και να βιώνει τη ζεστασιά και την ενσυναίσθηση της ανθρώπινης επαφής. Εμείς οι άνθρωποι είμαστε απίστευτα πολύπλοκοι. Τα συναισθήματα είναι πολύπλοκα. Αν σας έλεγα ότι θα αντικαθιστούσα έναν φίλο σας με ρομπότ, μάλλον δε θα ήσασταν πολύ ευχαριστημένοι μ’ αυτό. Κάτι δε θα σας ικανοποιούσε στην ιδέα ότι δε θα ήταν άνθρωπος. Νομίζω ότι το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της ψυχοθεραπείας".
