Μήπως είναι τα στερεότυπα του φύλου που μας στέλνουν στον ψυχοθεραπευτή; Αν ναι, τότε αυτό είναι το είδος θεραπείας που χρειαζόμαστε.
Μοιάζει να έχει περάσει ένας αιώνας από την εποχή της "Μαίρης Παναγιωταρά", της εργαζόμενης γυναίκας και καλής νοικοκυράς, και δεκάδες φεμινιστικά κύματα επίσης, αλλά, όπως φαίνεται, το γενετικό πρόσημο που κάνει τη φασίνα γυναικεία υπόθεση επιμένει. Έρευνες δείχνουν ότι ακόμα οι άντρες κάνουν απείρως λιγότερα στο σπίτι, ακόμα κι όταν δεν είναι οι μόνοι που εργάζονται – κι αυτό όχι μόνο στο Ιράν, αλλά και στην προηγμένη Σουηδία. Για την Ελλάδα είναι προφανές ότι το μοντέλο "δούλα και κυρά" παραμένει ζωντανό. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι είναι στη φύση της γυναίκας να μην αντέχει την ακαταστασία, σε αντίθεση με τον άντρα, που μπορεί άνετα να ζήσει για χρόνια θαμμένος κάτω από μια στοίβα άπλυτα, αλλά πρόκειται για θεωρία που αντικρούεται από το γεγονός ότι στην πραγματικότητα οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη ευαισθησία στα οικοκυρικά επειδή απλούστατα κρίνονται γι’ αυτό, τόσο από τους εαυτούς τους όσο και από όλους τους άλλους.
Την ίδια στιγμή έχουμε να αντιμετωπίσουμε την υποκρισία του body positivity. Στην Ελλάδα όλες λίγο ή πολύ μεγαλώσαμε σε μια πατριαρχική κοινωνία που δίνει μεγάλη βαρύτητα στη γυναικεία εξωτερική εμφάνιση, στον γυναικείο ανταγωνισμό και μας μαθαίνει πως ο μόνος τρόπος να "επιβιώσουμε" είναι η διαρκής και ανελέητη κριτική των άλλων γυναικών, κυρίως στο ρινγκ της εξωτερικής εμφάνισης. Σε συναισθηματικό και ψυχολογικό επίπεδο το γυναικείο σώμα παραμένει μια ωρολογιακή βόμβα έτοιμη να εκραγεί. Μια μάχη με τον χρόνο, τη βαρύτητα και τα κιλά, ένας διαγωνισμός με κριτήριο τον έλεγχο. Πόσο πετυχημένα μπορείς να ελέγξεις το σώμα σου – ένα σώμα που αρνείται να σε υπακούσει, που φουσκώνει και αδυνατίζει, που έχει περίοδο, που κάνει μωρά, που πονάει, που αρνείται να σου δώσει παιδιά όταν τα ζητάς; Πόσο αδύνατη μπορείς να είσαι; Πόσα αντέχεις να στερηθείς; Πόσο πόνο, χρόνο και χρήμα σκοπεύεις να διαθέσεις σε αυτό; Όλες οι παραπάνω προσδοκίες υπάρχουν, ενώ ταυτόχρονα η κοινωνία μας καταδικάζει την κριτική στα σώματα.
Η υποκρισία έγκειται στο εξής: Δεν μπορείς, υποτίθεται, να πεις κάτι κακό για το σώμα του άλλου και το σώμα δήθεν δεν παίζει ρόλο. Ταυτόχρονα, η αποθέωσή του ταιριάζει τέλεια με την αποθέωση του well-being και την απαίτηση το σώμα να είναι διαρκώς ορατό, επιθυμητό και διαθέσιμο online. Άπειρες απεικονίσεις του τέλειου σώματος παράγονται και αναπαράγονται πλέον καθημερινά από απλούς ανθρώπους, όχι μοντέλα. Η καλλίγραμμη σιλουέτα είναι μπανάλ και ταυτόχρονα παντού υπαρκτή στην εποχή του Instagram. Η σημασία της είναι τεράστια, απλώς δεν κάνει να το λέμε. Επιφανειακά δίνεται μια ψεύτικη εντύπωση ότι υπάρχει χώρος για όλων των ειδών τα σώματα, στην ουσία της όμως η πραγματικότητα είναι σκληρή. Είναι σαν να σου λένε μη νιώθεις άσχημα για το σώμα σου, αλλά νιώσε και λίγο άσχημα που νιώθεις άσχημα, αφού πλέον ο κόσμος περιλαμβάνει (=δεν ξεφτιλίζει) σώματα σαν και το δικό σου.
Προστίθεται έτσι ακόμα μία πίεση: η πίεση να αγαπήσεις τον εαυτό σου "όπως είναι", γιατί ζεις σε έναν κόσμο που τα χωράει όλα. Το πρόβλημα δηλαδή έχει μετατεθεί πλέον σ’ εσένα. Αν πιστέψουμε ότι ο κόσμος μας χωράει όλα τα σώματα, εσύ φταις που νιώθεις απαίσια μες στο δικό σου. Κι αν πιστέψουμε ότι υπάρχει ιδανικό σώμα, εσύ φταις που δεν το χτίζεις. Γενικώς εσύ φταις!
Αχ αυτά τα στερεότυπα!
"Γυναίκα για σπίτι", "αληθινός άντρας", "φέρσου σαν άντρας", "εργαζόμενη μητέρα"... Ακόμα και η ασυνείδητη αναπαραγωγή ιδεολογιών μέσω της γλώσσας είναι εναντίον μας. Παράλογα, άδικα, κάποιες φορές αφόρητα, τα στερεότυπα μας στοιχειώνουν σαν πνιγηρές προσδοκίες, θολώνουν την κρίση μας και συχνά ταράζουν τον ψυχισμό μας. Νιώθουμε τα κορόιδα της οικογένειας, οι κακοπληρωμένες στη δουλειά και οι εξαπατημένες της δήθεν κοινωνίας της ισότητας. Πόσα να αντέξει μια γυναίκα σε όλο αυτό το κακοστημένο σκηνικό του σεξισμού και της υποκρισίας; Τελικά, αναρωτιέμαι: Μήπως τα στερεότυπα και ο casual σεξισμός είναι που μας στέλνουν στο κρεβάτι του ψυχαναλυτή;
"Προφανώς και όλα αυτά που συμβαίνουν στη ζωή μας, όπως τα στερεότυπα, που μας αποδίδουν συγκεκριμένες ιδιότητες και υποχρεώσεις, συμβάλλουν στο να βιώνουμε αγχώδεις καταστάσεις" εξηγεί η Αλεξάνδρα Πάλλη, ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια, διδάκτωρ Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών – ΕΚΠΑ. "Οι άνθρωποι μέχρι να πάνε σε ψυχολόγο δε ζουν απομονωμένοι σε κάποια φούσκα, αλλά αλληλεπιδρούν σε μια κοινωνία με διάφορες προκαταλήψεις, θεσμικές αδικίες, στερεότυπα και πληθώρα προβληματικών θεωρήσεων. Αν τα αγνοήσουμε αυτά, θα καταλήξουμε να λέμε ότι φταίει κατά αποκλειστικότητα το άτομο". Απαξιωμένες και αδικημένες, μήπως θα έπρεπε να αναζητήσουμε μια θεραπεία πιο κοντινή στη γυναικεία μας φύση;
Φεμινισμός + ψυχολογία: Μια κοινωνική εξίσωση
Ο φεμινισμός ουσιαστικά είναι η απάντηση της ανθρωπότητας στην πατριαρχική δόμηση των κοινωνιών, όπου οι άντρες βρίσκονται σε ευνοϊκή θέση σε σχέση με τις γυναίκες, με καλύτερη μεταχείριση, περισσότερες ελευθερίες και επιλογές, περισσότερη εξουσία και λιγότερους κανόνες που είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν. Εκεί βασίζεται η φεμινιστική ψυχολογία, μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία που εστιάζει στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες ως αποτέλεσμα των στερεοτύπων, της καταπίεσης και των διακρίσεων, εξετάζοντας πώς αυτοί οι παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την ψυχική τους υγεία.
Η πρώτη που έκανε λόγο για τη φεμινιστική ψυχολογία είναι η γνωστή Γερμανίδα ψυχαναλύτρια Karen Horney, η οποία αμφισβήτησε τις θεωρίες του Freud και ειδικότερα την άποψη ότι οι γυναίκες περνούσαν τη ζωή τους βιώνοντας τον φθόνο του πέους. Αργότερα, στη δεκαετία του ’60, το γυναικείο κίνημα έφερε στο τραπέζι περισσότερες ιδέες για το πώς οι γυναίκες θα ενδυναμωθούν και θα αγκαλιάσουν τη θηλυκότητά τους. Η φεμινιστική ψυχολογία προσπάθησε να διορθώσει το πώς τις αντιμετώπιζαν τα στερεοτυπικά ψυχολογικά πλαίσια –μέχρι τότε οι παραδοσιακές θεωρίες βασίζονταν αποκλειστικά στην παρατήρηση και τη μελέτη των αντρών χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις διαφορές των φύλων– υπογραμμίζοντας ότι οι ανισότητες που καλούνται να αντιμετωπίσουν δεν είναι βιολογικά, αλλά κοινωνικά καθορισμένες.
Όταν η γυναικεία αντίδραση θεωρούνταν ασθένεια
Μέχρι και πριν από μερικές δεκαετίες πολλές γυναίκες που ένιωθαν καταπιεσμένες (για παράδειγμα, μέσα σε έναν κακό γάμο) αντιμετωπίζονταν ως νευρωσικές ή υστερικές. Μάλιστα, η νοσηλεία τους σε κάποια ψυχιατρική κλινική κρινόταν συχνά αναγκαία για την "αποκατάσταση" αυτής της "ανωμαλίας", ώστε να είναι και πάλι σε θέση να ανταποκριθούν στον προσδοκώμενο από αυτές ρόλο της καλής συζύγου, μητέρας και νοικοκυράς. Κατά τη διάρκεια των χρόνων ύπαρξης της ψυχιατρικής ως επιστήμης πολλές είναι οι διαγνώσεις και οι θεραπευτικές μέθοδοι που καθορίστηκαν σε μεγάλο βαθμό από πολιτισμικούς παράγοντες στιγματίζοντας ή/και καταστρέφοντας εκατομμύρια ανθρώπους (όπως, π.χ., η ομοφυλοφιλία ως σεξουαλική διαστροφή, πρόσφατα το σύνδρομο Asperger, η λοβοτομή, η αναγκαστική στείρωση, τα ηλεκτροσόκ κ.ά.). Κάτι τέτοιο συνέβαινε και με τις γυναίκες, που είχαν μια κάποια υποτιμητική αντιμετώπιση.
Ακόμα και σήμερα, για παράδειγμα, οι εκδηλώσεις λατρείας των νεαρών κοριτσιών απέναντι στα σύγχρονα είδωλα της νεολαίας χαρακτηρίζονται ως "υστερικές εκδηλώσεις". Αντίθετα, οι συχνά αλλόφρονες και εξεζητημένες αντιδράσεις των αντρών κατά τη διάρκεια ενός ποδοσφαιρικού αγώνα ή κατά την οδήγηση συνήθως δε σχολιάζονται. Δεν είναι σπάνιο να αντιμετωπίζουμε έναν άντρα που φωνάζει, βρίζει και γίνεται εριστικός ή ακόμα και επιθετικός σαν κάτι το "φυσιολογικό" ή, σε κάθε περίπτωση, όχι ως κάτι το αξιοπερίεργο ή ανησυχητικό. Όταν όμως μια γυναίκα εκδηλώνει μια ανάλογη συμπεριφορά, θα βρεθούν πολλοί που θα πουν πως "έχει πρόβλημα", "δε στέκει καλά" ή "είναι υστερική".
Οι ερευνητές της ιατρικής ιστορίας επισημαίνουν ότι η υστερία ήταν στην ουσία ένας τρόπος να περιγράψουν και να παθολογικοποιήσουν όσα οι άντρες έβρισκαν μυστηριώδη και μη διαχειρίσιμα στις γυναίκες. Και μολονότι οι ιατρικές πρακτικές έχουν εξελιχθεί υπερβολικά τους τελευταίους αιώνες, μελέτες αποκαλύπτουν ότι τα δεδομένα για τις γυναίκες σε σχέση με τους άντρες στις έρευνες είναι ελάχιστα. Ως εκ τούτου, αυτό συνεχίζει να επηρεάζει το αν οι γυναίκες θα λάβουν σωστή διάγνωση και θεραπεία, δείχνοντας ότι η κοινωνία και η ιατρική έρευνα έχουν μακρύ δρόμο μπροστά τους για να διασφαλίσουν την ισότητα και σε αυτό το πεδίο.
Μια θεραπεία (μόνο) για γυναίκες;
Στο βιβλίο της Feminism and Psychoanalytic Theory η κοινωνιολόγος Nancy J. Chodorow αναφέρει πόσο καθοριστική είναι η ασυνείδητη επίγνωση του εαυτού και του φύλου που αναπτύσσουμε από την πρώιμη βρεφική ηλικία. Η ασυνείδητη αυτή επίγνωση συνεχίζει να διαμορφώνει τόσο την εμπειρία μας είτε ως γυναικών είτε ως αντρών όσο και τα πρότυπα ανισότητας και διαφορετικότητας που υπάρχουν σε όλη την κοινωνία και τον πολιτισμό. Όπως τονίζει η συγγραφέας, η κυρίαρχη ψυχοθεραπεία δεν επιδίωξε ποτέ να βοηθήσει τις γυναίκες να ενεργήσουν σύμφωνα με την πραγματικότητά τους, αλλά απλώς τους πρόσφερε τη δυνατότητα να αναλύσουν τον ψυχισμό τους και να προσπαθήσουν να αλλάξουν τον εαυτό τους για να προσαρμοστούν στην (άδικη) κοινωνική πραγματικότητα. Μέσω όμως της φεμινιστικής συμβουλευτικής οι γυναίκες έχουν τη δυνατότητα να μιλήσουν για τα δικά τους ζητήματα, τα οποία πολύ συχνά προκύπτουν από την άνιση μεταχείρισή τους, και να ενδυναμωθούν ώστε να ενισχύσουν τη θετική εικόνα του εαυτού τους.
Ένας άλλος τομέας στον οποίο η φεμινιστική ψυχολογία έχει δείξει ενδιαφέρον είναι ο σεξουαλικός προσανατολισμός και οι θεωρίες ταυτότητας, γι’ αυτό και οι φεμινιστές ψυχολόγοι συχνά παρέχουν συμβουλευτικές υπηρεσίες όχι μόνο σε γυναίκες, αλλά και σε μέλη της LGBTQA+ κοινότητας. Και, φυσικά, η φεμινιστική ψυχοθεραπεία μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμη σε ζευγάρια, οικογένειες και ανθρώπους ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου που αναζητούν βοήθεια για να εξερευνήσουν τον ρόλο που παίζει το φύλο στη συναισθηματική ζωή και τις σχέσεις τους. Το ίδιο ισχύει και από την πλευρά του θεραπευτή: Παρόλο που κατά τη διάρκεια των πρώτων δέκα ετών η φεμινιστική θεραπεία απέκλεισε τους άντρες από το να είναι όχι μόνο πελάτες, αλλά και θεραπευτές, όσο οι οπαδοί της αυξάνονταν έγινε μια επιλογή για όλους τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας που ήθελαν να προσαρμοστούν σε μια ουδέτερη ως προς το φύλο και πολιτισμικά δίκαιη προσέγγιση.
"Ο φεμινισμός", έγραφε η Marie Shear το 1986, "είναι η ριζοσπαστική ιδέα ότι οι γυναίκες είναι άνθρωποι". Αποδεκτή ή όχι, η φεμινιστική θεραπεία είναι, αν μη τι άλλο, πιο επίκαιρη και ανθρώπινη από ποτέ. Γιατί σε μια εποχή όπου το γυναικείο κίνημα δίνει ξανά δυναμικό "παρών" ο φεμινισμός συνεχίζει να αφορά τη μισή ανθρωπότητα. Και, δυστυχώς, παρά την εξέλιξή του, έχει πολύ δρόμο ακόμα να διανύσει.
