Η κλιματική αλλαγή φέρνει μέσα από τις λάσπες και τις στάχτες νέους όρους και εισάγει στις ζωές μας την ανάγκη μιας ακόμα συνεδρίας: αυτής με τον eco-psychologist μας.
"Είδες το βίντεο με τη γιαγιά;". "Έμαθες για το ζευγάρι που βρέθηκε;". "Διάβασες για την οικογένεια που ζούσε πάνω στον νεροχύτη;". Μετά τις καταστροφικές πλημμύρες της Θεσσαλίας οι κουβέντες των φίλων περιστρέφονταν σαν ακούραστο drone πάνω από τον κάμπο. "Ναι, αλλά ΕΣΥ πώς νιώθεις;" ρωτούσα. Και η απάντηση ήταν ακόμα μια αναμόχλευση των δελτίων ειδήσεων, ακόμα ένα ποστάρισμα στο feed, μια φατσούλα θλιμμένη και μετά σιωπή.
Θλίψη, οργή, αδικία, φόβος, ενοχή, προδοσία, αίσθηση εγκατάλειψης, ανασφάλεια, τα συναισθήματά μας στη μετα-Daniel εποχή έχουν όνομα. Τα συναισθήματα, αυτά για τα οποία διδαχτήκαμε μεγαλώνοντας να μη μιλάμε, να κρύβουμε κάτω από το χαλί, ζώντας σε έναν κόσμο τοξικής θετικότητας ή και συναισθηματικής αδράνειας. Αρκετά. Ας μιλήσουμε για όσα νιώθουμε. Πλέον είναι ύψιστης ανάγκης. Χρειαζόμαστε άμεσα ψυχολόγο, αλλά όχι τον οποιονδήποτε: έναν ειδικευμένο στο κλίμα, δυνατό γνώστη και λύτη, έναν eco-psychologist. Ακούει κανείς;
Οι επιστήμονες τα έλεγαν, μα ποιος άκουγε
Μία δεκαετία πριν ο Thomas J. Doherty, ψυχολόγος με εξειδίκευση στο κλίμα, μαζί με τη συνάδελφό του Susan Clayton, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο College of Wooster, δημοσίευαν μια μελέτη με μια ρηξικέλευθη για την εποχή ιδέα. Οι δύο ειδικοί υποστήριζαν ότι η κλιματική αλλαγή θα είχε έναν ισχυρό ψυχικό αντίκτυπο όχι μόνο σε όσους θα τη βίωναν στα σπίτια και στον τόπο τους, αλλά και σε όλους όσοι απλά θα την παρακολουθούσαν μέσα από τις οθόνες τους.
Δέκα χρόνια πριν η θεωρία αυτή έμοιαζε με ευφάνταστο sci-fi σενάριο. Στο σήμερα το σενάριο αυτό έχει δραπετεύσει από τη σφαίρα της φαντασίας και έχει εισχωρήσει στην καθημερινότητά μας – το ζούμε. Τώρα πια οι ψυχολόγοι στο εξωτερικό αρχίζουν να ειδικεύονται στην eco-psychology τρέχοντας ένα εξαντλητικό κατοστάρι για να προλάβουν να θεραπεύσουν τις ψυχολογικές συνέπειες του κλιματικού άγχους. Θα τα καταφέρουν; "Η κλιματική αλλαγή κινείται γρηγορότερα από την ψυχιατρική και την ψυχολογία" δηλώνει σε πρόσφατο άρθρο των New York Times o Dr. Paolo Cianconi, μέλος της Οικολογικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας της Παγκόσμιας Ψυχιατρικής Ένωσης.
Ο Dr. Cianconi δημοσίευσε μόλις τον Ιούνιο του 2023 μια έρευνα στο Yale Journal of Biology and Medicine στην οποία αναφέρονται νέοι όροι, όπως eco-PTSD (Post-traumatic stress disorder), eco-burnout, eco-phobia και eco-rage, που έρχονται να συμπληρώσουν το ήδη γνώριμό μας eco-anxiety. Μήπως ο ειδικός έχει μόλις περιγράψει τα συναισθήματα που μόνοι δεν μπορούμε να εκφράσουμε;
Eco-anxiety ή τι άλλο θα μας συμβεί, Θεέ μου;
Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (APA), το eco-anxiety (ή οικο-άγχος) είναι "ο χρόνιος φόβος της περιβαλλοντικής καταστροφής που προέρχεται από την παρατήρηση της εμφανώς αναπόφευκτης επιρροής της κλιματικής αλλαγής και την ανησυχία για το μέλλον του καθενός και το μέλλον των επόμενων γενιών". Με απλά λόγια, είναι αυτό που όλοι σκεφτόμαστε: "Τι άλλο θα μας συμβεί και σε ποιον κόσμο μεγαλώνουμε τα παιδιά μας;".
Είναι φυσιολογικό να νιώθουμε οικο-άγχος; Απόλυτα. Το άγχος πάντα είναι ο μηχανισμός άμυνας του οργανισμού απέναντι σε καθετί άγνωστο και επίφοβο. "Θα ανησυχούσα για τους ανθρώπους που δεν είναι στενοχωρημένοι" απαντά η Caroline Hickman, ψυχοθεραπεύτρια, ερευνήτρια κλιματικής ψυχολογίας και μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Climate Psychology Alliance.
Το τραύμα που ξέβγαλε η πλημμύρα
Και μπορεί το eco-anxiety να έχει γίνει αστραπιαία το νέο it thing, ας θυμηθούμε όμως και έναν άλλο προϋπάρχοντα όρο: τη solastalgia, αυτή που επηρεάζει όσους υποφέρουν από τις συνέπειες μιας φυσικής καταστροφής. Ναι, τους ανθρώπους που ακόμα και αυτή τη στιγμή καθαρίζουν από τις λάσπες τα πλημμυρισμένα τους σπίτια ή κοιτούν με βαθιά θλίψη τις απέραντες, άλλοτε καταπράσινες και πλέον απανθρακωμένες εκτάσεις του τόπου τους. Να σημειώσω ότι ο όρος solastalgia, που εισήγαγε ο Αυστραλός φιλόσοφος Glenn Albrecht, περιλαμβάνεται ήδη από το 2015 στο The Lancet, αλλά, είπαμε, λίγα χρόνια πριν όλα αυτά ήταν "Έλα, μωρέ, υπερβολές".
Και μπορεί όλοι εμείς που σκρολάρουμε τα βίντεο των καταστροφών να νιώθουμε θλίψη, θυμό και αδικία, σίγουρα όμως δεν μπορούμε να βρεθούμε στη θέση όσων έχασαν τους ανθρώπους τους, τα σπίτια τους, τα ζώα τους. Ή ακόμα, αδυνατούμε να βρεθούμε στη θέση των ειδικών ομάδων και των εθελοντών που κλήθηκαν ή έτρεξαν να βοηθήσουν, αλλά και των ρεπόρτερ που κάλυψαν τα γεγονότα και ανέδειξαν τις αληθινές ιστορίες. Πώς νιώθουν όλοι αυτοί που βρέθηκαν στα σημεία των καταστροφών; Πόση θλίψη μπορεί να αντέξει η ανθρώπινη ύπαρξη;
Δε χρειάζεται να μας πουν οι ειδικοί πως όσοι έχουν βιώσει άμεσα τις επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών και έχουν βρεθεί στο σημείο όπου αυτές έχουν συμβεί βιώνουν μια ιδιαίτερη επιβάρυνση στην ψυχική τους υγεία. Νοήμονες είμαστε, το καταλαβαίνουμε. Ας πάμε όμως τη σκέψη και την ενσυναίσθησή μας ένα βήμα πιο πέρα: στις πιο ευάλωτες ομάδες, σε όσους είχαν ήδη βιώσει μια απώλεια ή ήδη βρίσκονταν αντιμέτωποι με μια ψυχική ασθένεια. Για εκείνους, που είναι περισσότεροι από όσοι ίσως φανταζόμαστε, η έντονη αντίδραση στρες μπορεί να οδηγήσει σταδιακά σε τραύμα ή να εμφανίσουν κατάθλιψη, λένε οι ειδικοί. Πώς επουλώνεται αυτό το τραύμα;
Μια γενιά στον καναπέ του οικο-ψυχολόγου
Αν η κόρη μου ήθελε να γίνει ψυχολόγος, θα την προέτρεπα να σπουδάσει στο εξωτερικό και να ειδικευτεί στην eco-psychology. Η ανάγκη για οικο-ψυχολόγους ή ψυχολόγους ειδικευμένους στο eco-anxiety είναι μεγαλύτερη από ποτέ και πολύ σύντομα θα είναι ύψιστη και επιτακτική.
Δεν ξέρω πόσα χρόνια μετά τις φετινές καταστροφές στην Ελλάδα θα δημοσιευτεί μια εμπεριστατωμένη έρευνα για τις ψυχικές επιπτώσεις που φέρουν μαζί τους. Δεν ξέρω πότε αυτοί οι νεότευκτοι όροι που προανέφερα θα αναγνωριστούν επίσημα ως συμπτώματα ή παθήσεις. Αυτό που γνωρίζω σίγουρα είναι ότι η έρευνα του ΜΙΤ στους επιβιώσαντες από τον τυφώνα Κατρίνα το 2005 έδειξε ότι οι άνθρωποι που έχουν βιώσει μια φυσική καταστροφή είναι 4% πιο πιθανό να έχουν μια ψυχική νόσο, ενώ παράλληλα υποφέρουν από μετατραυματικό στρες ή κατάθλιψη.
Κι αν πραγματικά νοιαζόμαστε για τα παιδιά μας και το μέλλον τους, ας συμφωνήσουμε στο εξής: Αυτή η Γενιά Ζ είναι η περισσότερο ψυχικά επιβαρημένη. Σύμφωνα με τη μεγαλύτερη μέχρι στιγμής επιστημονική έρευνα πάνω στο κλιματικό άγχος στους νέους (Σεπτέμβριος 2021, The Lancet), που διεξήχθη σε 10.000 ανθρώπους από 10 χώρες, ηλικίας 16-25 ετών, το 45% των συμμετεχόντων δήλωσαν ότι ανησυχούν για την αρνητική επιρροή που ασκεί η κλιματική αλλαγή στην καθημερινή τους ζωή. Τα τρία τέταρτα πιστεύουν ότι "το μέλλον είναι τρομακτικό", ενώ πάνω από τους μισούς είπαν ότι "η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη". Λέγεται μάλιστα ότι η επιρροή της κλιματικής αλλαγής στην αυτοπεποίθηση των νέων είναι περισσότερο εμφανής σε σύγκριση με προηγούμενες απειλές, όπως ο πυρηνικός πόλεμος. Μείνε λίγο σε αυτό. Ξαναδιάβασέ το.
Στην Αμερική έχουν ήδη ξεκινήσει επαγγελματικά προγράμματα πιστοποίησης στην κλιματική ψυχολογία και η Climate Psychology Alliance παρέχει μια online ατζέντα με θεραπευτές που κατέχουν ειδικές γνώσεις στην κλιματική αλλαγή. Πόσα χρόνια μετά η Ελλάδα θα ακολουθήσει και ποια η πίστωση χρόνου που έχουμε;
Όσο για τον Dr. Doherty, τον φαντάζομαι να κάθεται σε μια άνετη πολυθρόνα στο σπίτι του και πίνοντας το ζεστό τσάι του να σκέφτεται: "Εγώ σας τα έλεγα". Αλλά όχι. Αυτή τη στιγμή ο πρωτοπόρος για την εποχή του ψυχολόγος προσπαθεί να βοηθήσει μια 18χρονη φοιτήτρια που παθαίνει κρίσεις πανικού λόγω των περιβαλλοντικών καταστροφών, έναν 69χρονο γεωλόγο που κατακλύζεται από θλίψη κάθε φορά που κοιτά τα εγγόνια του συλλογιζόμενος το μέλλον τους και έναν 50χρονο που βρίσκεται σε σύγχυση όταν οι καλοί του φίλοι παίρνουν το lear jet και πετάγονται για ένα διασκεδαστικό Σαββατοκύριακο στην Τοσκάνη.
Θα ήθελα πολύ να κλείσω αυτό το άρθρο με μια νότα αισιοδοξίας. Να πιστέψω βαθιά τους ειδικούς που υποστηρίζουν ότι το eco-anxiety μπορεί να γίνει μοχλός δράσης. Να βρω την ελπίδα στις άμεσες κινήσεις αλληλεγγύης και εθελοντισμού που πάντα σώζουν την κατάσταση. Αλλά ας μη στρουθοκαμηλίζουμε. Ο οχαδερφισμός και η λεγόμενη φούσκα του αρνητισμού ("Θα μας σώσει η τεχνολογία. Θα μας σώσει το κράτος. Θα μας σώσει κάποιος άλλος. Τι μπορώ να κάνω εγώ;") ίσως είναι οι πιο κακοφορμισμένες πληγές μας.
Στην Ελλάδα κάποτε μας έσωζαν οι ψευδαισθήσεις: ο ήλιος, η ξεγνοιασιά, τα καλοκαίρια μας. Οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν επικίνδυνα χρόνο με τον χρόνο, ο ήλιος καίει και καψαλίζει την ξεγνοιασιά μας, και τα καλοκαίρια μας, το ξέρεις, δε θα είναι ποτέ ξανά τα ίδια. Χρειάζεται επειγόντως να αναγνωρίσουμε και να αρχίσουμε να επουλώνουμε τις πληγές μας. Χρειαζόμαστε όλοι μας έναν eco-psychologist και, αν μπορούσα να το έστελνα με ένα 112, θα το έκανα τώρα.
