Πώς κάτι τόσο απλό όσο μια ταινία ή μια τηλεοπτική σειρά μπορεί να μειώσει το στίγμα που περιβάλλει τις διαταραχές ψυχικής υγείας και να οδηγήσει περισσότερους ανθρώπους στη θεραπεία.
Το 1924 ο διάσημος παραγωγός και μεγιστάνας του Χόλιγουντ Samuel Goldwyn (της γνωστής εταιρείας Metro-Goldwyn-Mayer) πρόσφερε στον Sigmund Freud 100.000 δολάρια (περίπου 1,7 εκατ. δολάρια σήμερα) για να εργαστεί σε ένα project σχετικά με τους μεγάλους έρωτες που άφησαν εποχή. Ο Freud αρνήθηκε. Δεν ήταν η μοναδική φορά. Ο διακεκριμένος Αυστριακός ψυχίατρος απέρριψε πολλές προτάσεις από σκηνοθέτες και παραγωγούς οι οποίοι αναζητούσαν ειδικούς για να συμβάλουν στην ψυχολογική προσέγγιση των σεναρίων σε ταινίες του (βωβού τότε) κινηματογράφου.
Διαβάστε Επίσης
Ο λόγος που δε θέλησε ποτέ να ασχοληθεί με τη μεγάλη οθόνη ήταν το ότι πίστευε ότι η κινηματογραφική παραγωγή και η θεραπεία δεν μπορούσαν να συνδυαστούν και ότι το τελικό αποτέλεσμα θα ήταν υπερβολικά ωραιοποιημένο. Φυσικά οι επικεφαλής της βιομηχανίας του θεάματος δεν άκουσαν ποτέ τον πατέρα της ψυχανάλυσης. Έτσι, παρά τα "όχι" του, οι φροϊδικές ιδέες διείσδυσαν στη σκέψη σεναριογράφων, σκηνοθετών και κριτικών, ενώ από τη μεγάλη οθόνη πέρασαν χιλιάδες φανταστικοί και πραγματικοί θεραπευτές.
Οι ψυχικές νόσοι στο σινεμά
Ο κινηματογράφος πάντοτε λειτουργούσε σαν καθρέφτης της κοινωνίας, ως μια πλατφόρμα όπου οι ανθρώπινες εμπειρίες, οι φόβοι, οι προβληματισμοί και τα όνειρα αποκτούν υπόσταση και γίνονται ζωντανές εικόνες. Άλλωστε, η πολυπλοκότητα και η ευθραυστότητα του ανθρώπινου μυαλού ανέκαθεν ασκούσαν έλξη στη δημιουργική δραματουργία. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά την απεικόνιση της ψυχικής υγείας, η διαδρομή του μέσου δεν ήταν πάντα η σωστή. Από τις πρώτες δεκαετίες του κινηματογράφου μέχρι και σήμερα η ψυχική ασθένεια συχνά αντιμετωπίζεται μέσα από στερεοτυπικές ή τρομακτικές αφηγήσεις που ενισχύουν το στίγμα και την περιθωριοποίηση.
Πολλές φορές στη βιομηχανία του κινηματογράφου τα άτομα με ψυχικές διαταραχές απεικονίζονται σαν στυγνοί εγκληματίες. Ο πιο εμβληματικός από αυτούς είναι ο διάσημος Norman Bates (Anthony Perkins) στο Ψυχώ του Hitchcock, το διασημότερο ίσως θρίλερ όλων των εποχών. Στο παλιό Χόλιγουντ πολλές φορές σοβαρές παθολογίες, όπως η διπολική διαταραχή, η σχιζοφρένεια ή η ψύχωση, αντιμετωπίστηκαν υποτιμητικά και οι πάσχοντες πρωταγωνιστές παρουσιάστηκαν σαν καρικατούρες.
Ο Αμερικανός ψυχολόγος, δρ Danny Wedding αναδεικνύει πολλά ζητήματα στο βιβλίο του Movies and Mental Illness: "Ταινίες όπως το Ψυχώ (1960) διαιωνίζουν τη σύγχυση μεταξύ σχιζοφρένειας και διασχιστικής διαταραχής ταυτότητας (πρώην διαταραχή πολλαπλής προσωπικότητας). Το Παρασκευή και 13 (1980) και ο Εφιάλτης στον δρόμο με τις λεύκες (1984) διαιωνίζουν αμφότερα τη λανθασμένη αντίληψη ότι οι άνθρωποι που βγαίνουν από ψυχιατρικά νοσοκομεία είναι βίαιοι και επικίνδυνοι. Φιλμ όπως ο Εξορκιστής (1973) προβάλλουν στο κοινό την αντίληψη ότι η ψυχική ασθένεια είναι συνώνυμο της κατάληψης από τον διάβολο!". Ωστόσο, υπάρχουν και πολλές ταινίες που αντιμετώπισαν την ψυχική υγεία με τον σωστό τρόπο. Κάποιες από αυτές έγιναν blockbusters, κάποιες θεωρούνται κλασικά αριστουργήματα.
Ακόμα και όταν το βάρος πέφτει στη δραματουργία και η καλλιτεχνική αδεία νικά την επιστημονική ακρίβεια, πολλές κινηματογραφικές ταινίες κατάφεραν να βάλουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο το λιθαράκι τους στο να ανοίξει μια συζήτηση για την ψυχική υγεία. Στην ταινία Στη φωλιά του κούκου (1975) ο Jack Nicholson ενσαρκώνει έναν άνδρα που επαναστατεί ενάντια σε ένα αυταρχικό καθεστώς νοσηλείας. Η ταινία, που κέρδισε πέντε βραβεία Όσκαρ, κατάφερε να ανοίξει τη συζήτηση για τις απάνθρωπες συνθήκες που βίωναν τότε οι ασθενείς στα ψυχιατρεία και προκάλεσε κοινωνικές συζητήσεις, οι οποίες βοήθησαν τη μεταρρύθμιση στην ψυχιατρική περίθαλψη. Έθιξε με έναν αριστοτεχνικό τρόπο αυτό που άρχισε να συζητείται τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, ότι οι ψυχασθενείς βαπτίζονται "τρελοί" και απομονώνονται από την κοινωνία απλώς και μόνο επειδή η συμπεριφορά τους αποκλίνει από αυτό που η ίδια υπαγορεύει.
Ή, όπως το λέει πιο παραστατικά στους ίδιους τους ασθενείς ο "τρελός" Jack Nicholson σε μία από τις πρώτες σκηνές της ταινίας, "δεν είστε πιο τρελοί από τον κάθε βλάκα που πετυχαίνεις στον δρόμο". Στον αντίποδα, το Ένας υπέροχος άνθρωπος (A Beautiful Mind, 2001), που αφηγείται τη ζωή του John Nash, νομπελίστα μαθηματικού με σχιζοφρένεια, πρόσφερε μια διαφορετική οπτική. Η ταινία δεν εστίασε τόσο στα συμπτώματα της διαταραχής όσο στον τρόπο με τον οποίο ο Nash κατάφερε να ζήσει μια γεμάτη ζωή, παρότι πάλευε με την ασθένεια. Η ερμηνεία του Russell Crowe, συνδυασμένη με τη βαθιά ανθρωπιστική αφήγηση, έδωσε μια νέα διάσταση στη δημόσια αντίληψη για τη σχιζοφρένεια βοηθώντας το κοινό να δει πέρα από το στίγμα και να κατανοήσει την πολυπλοκότητα αυτής της ψυχικής ασθένειας.
Αντίστοιχα, ο Ξεχωριστός Γουίλ Χάντινγκ (1997) ανέδειξε τη σημασία της θεραπείας και της ανθρώπινης σύνδεσης. Ο Will, ένας ιδιοφυής νέος με τραύματα από το παρελθόν, τον οποίο ενσαρκώνει ο Matt Damon, βρήκε στήριγμα στη θεραπευτική σχέση με τον Sean, έναν ψυχολόγο, που υποδύεται ο Robin Williams. Η ταινία κατέστησε ορατή την ψυχοθεραπεία ως ένα εργαλείο ουσιαστικής βοήθειας, αλλά και ως έναν χώρο όπου η ανθρώπινη επικοινωνία μπορεί να επουλώσει πληγές που άλλοτε φάνταζαν αθεράπευτες. Μέσα από την πλοκή το κοινό είχε την ευκαιρία να δει την ψυχοθεραπεία όχι ως μια πράξη απομόνωσης ή αποκλεισμού, αλλά ως μια διαδικασία γεμάτη συμπόνια. Τέλος, η ταινία Οδηγός αισιοδοξίας (2012) έφερε στο προσκήνιο τη διπολική διαταραχή, με τους χαρακτήρες του Bradley Cooper και της Jennifer Lawrence να παρουσιάζουν ένα ειλικρινές προφίλ. Είναι μία από τις λίγες ταινίες που κατάφεραν να μιλήσουν για την ψυχική υγεία χωρίς διδακτισμό, ισορροπώντας ανάμεσα στο χιούμορ και στη σοβαρότητα.
Η μικρή οθόνη παίρνει τη σκυτάλη
Αντλώντας έμπνευση από τη θεματολογία των ταινιών του κλασικού κινηματογράφου, οι τηλεοπτικές σειρές έχουν τα τελευταία χρόνια αναδειχθεί σε ένα ισχυρό μέσο για την εξερεύνηση της πολυπλοκότητας του ανθρώπινου μυαλού, συμπεριλαμβανομένης της απεικόνισης ψυχικών ασθενειών. Όταν γίνονται με ακρίβεια και ευαισθησία, αυτές οι απεικονίσεις μπορούν να αμφισβητήσουν τα στερεότυπα και να παρουσιάσουν διάφορες οπτικές για την ανθρώπινη συμπεριφορά και τα ψυχικά προβλήματα. Μια τέτοια σειρά που άφησε εποχή λόγω της ποιότητάς της είναι το In Treatment (2008) του HBO. Απέσπασε πολλές υποψηφιότητες για βραβεία και θεωρείται ένα πολύτιμο παράδειγμα για ψυχολόγους, ψυχοθεραπευτές και ψυχιάτρους, αλλά και για όσους θέλουν να μάθουν, επιτέλους, τι γίνεται κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας στο γραφείο ενός ψυχοθεραπευτή. Είναι από τις σειρές που σίγουρα θα έκαναν πολλούς να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους για το πόσο κακό κάνει η τηλεόραση.
Μια ελληνική σειρά που, επίσης, καταπιάστηκε με την ψυχική υγεία με έναν πιο ρεαλιστικό ανθρώπινο τρόπο ήταν η δραματική σειρά ΣτΟργή. Σε αυτήν η ψυχίατρος Μαργαρίτα Καλογεροπούλου (Μαρία Ναυπλιώτου) έχει θέσει ως στόχο ζωής την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων. Η σειρά τόλμησε να πραγματευτεί το πιο διαχρονικό ίσως κοινωνικό πρόβλημα σε όλες τις μορφές του: το πρόβλημα της βίας. Προσέγγισε με σεβασμό τα αδιέξοδα της ψυχής που αναζητούν θεραπεία και έδωσε τη δυνατότητα στον τηλεθεατή "να παρακολουθήσει μια πραγματική συνεδρία". Οι ιστορίες που έφτασαν στο γραφείο της γιατρού μάς βοήθησαν να κατανοήσουμε καλύτερα τη βαθύτερη αιτία του προβλήματος και να αποστιγματίσουμε την ψυχοθεραπεία, που δεν είναι ταμπού, αλλά ένα μονοπάτι που μπορεί να οδηγήσει στην αυτογνωσία, τη λύτρωση και την ισορροπία.
Διαβάστε Επίσης
Αντίστοιχα, το Euphoria (2019-), το δημοφιλές teen drama του HBO, υπήρξε η πιο πρωτοποριακή τηλεοπτική σειρά που απεικόνισε ρεαλιστικά τους αγώνες και την πολυπλοκότητα της ψυχικής υγείας των εφήβων. Η σειρά εξερευνά θέματα όπως η κατάθλιψη, το άγχος, ο εθισμός και το τραύμα. Εμβαθύνει στο συναισθηματικό roller coaster που βιώνουν πολλοί έφηβοι αντιμετωπίζοντας τις πιέσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, την επιρροή των συνομηλίκων και την αναζήτηση της ταυτότητάς τους. Μέσω της αυθεντικής απεικόνισης και της προσοχής στη λεπτομέρεια, η σειρά αποστιγματίζει ζητήματα ψυχικής υγείας και ενθαρρύνει τους θεατές να δουν την πραγματικότητα των εφηβικών αγώνων με κατανόηση και συμπόνια.
Τα καλά νέα
Σύμφωνα με τους ειδικούς, οι εκπομπές, οι σειρές και οι ταινίες που απεικονίζουν την ψυχική ασθένεια με ακριβή και ευαίσθητο τρόπο έχουν τη δύναμη να επηρεάσουν τις κοινωνικές αντιλήψεις. "Η μυθοπλασία έχει τη σπάνια δύναμη να οπτικοποιεί αόρατα πράγματα. Μια ταινία, μια σειρά, μια καλογραμμένη σκηνή μπορεί να ανοίξει ένα παράθυρο προς την ψυχή μας" λέει η Αλεξάνδρα Πάλλη, κλινική ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια και διδάκτωρ Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών – ΕΚΠΑ.
"Στα θετικά είναι πως αυτές οι σειρές μπορούν να συμβάλουν στην ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα ψυχικής υγείας και να απομυθοποιήσουν την ψυχική νόσο μειώνοντας το στίγμα που τη συνοδεύει. Επίσης, μέσα από αυτές οι θεατές μπορούν να μάθουν κάποιες πληροφορίες για διάφορες ψυχικές παθήσεις, τα συμπτώματα και τις θεραπευτικές επιλογές αλλά και τις δυνατότητες υποστήριξης των ατόμων που αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας. Καθώς ταυτιζόμαστε ως θεατές με χαρακτήρες που αντιμετωπίζουν ψυχικές προκλήσεις, αναπτύσσουμε ενσυναίσθηση και κατανόηση για τους γύρω μας".
Τα κακά νέα
Σύμφωνα πάντα με την ειδικό, "οι μη ρεαλιστικές ή υπερβολικές απεικονίσεις της ψυχικής νόσου μπορεί να δημιουργήσουν παρανοήσεις και να ενισχύσουν το στίγμα της ψυχικής ασθένειας. Επιπλέον, η προβολή αρνητικών προτύπων συμπεριφοράς ή η υπερβολική ενασχόληση με θέματα που σχετίζονται με την αυτοκτονία ή άλλες σοβαρές ψυχικές διαταραχές μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις, ειδικά σε ευάλωτες ομάδες". Ο κινηματογράφος ως τέχνη και μέσο ψυχαγωγίας έχει τη δύναμη να διαμορφώνει κοινωνικές αντιλήψεις, να προκαλεί συναισθήματα που κρατάνε και να διευρύνει τους ορίζοντες της κατανόησης. Όταν όμως αναπαράγει στερεότυπα που δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα της ψυχικής υγείας, ο αντίκτυπος μπορεί να είναι εξαιρετικά επιβλαβής. Οι αρνητικές ή ανακριβείς αναπαραστάσεις αποτρέπουν τους ανθρώπους από το να αναζητήσουν βοήθεια και συντηρούν την παρανόηση ότι η ψυχική ασθένεια συνδέεται με επικινδυνότητα ή μειωμένες ικανότητες.
"Η ψυχική υγεία είναι ένα πολυσύνθετο θέμα που απαιτεί ευαισθησία και ακρίβεια για να παρουσιαστεί σωστά. Όταν οι ταινίες αναπαράγουν αρνητικές προκαταλήψεις, δε συμβάλλουν μόνο στη διατήρησή τους, αλλά και εντείνουν τις ανισότητες που βιώνουν οι άνθρωποι με ψυχικές διαταραχές. Αντίθετα, όταν η τέχνη προσεγγίζει την ψυχική υγεία με ειλικρίνεια και ανθρωπιά, γίνεται ένας ισχυρός καταλύτης αλλαγής. Ενισχύει τη συμπόνια, προάγει την αποδοχή και προετοιμάζει το έδαφος για μια κοινωνία που αγκαλιάζει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης" καταλήγει η Αλεξάνδρα Πάλλη.
Επάγγελμα: ψυχοθεραπευτής στα πλατό
Εκτός από τους προσωπικούς γυμναστές, τους διατροφολόγους και τους συντονιστές οικειότητας που διευκολύνουν την παραγωγή σκηνών που περιλαμβάνουν γυμνό, οι ψυχολόγοι είναι οι πιο περιζήτητοι σύμβουλοι στα πλατό του Χόλιγουντ. Είναι εκείνοι που παρεμβαίνουν από τα πρώτα κιόλας προσχέδια των σεναρίων για να κατανοήσουν καλύτερα τους χαρακτήρες, ειδικά σε θέματα που σχετίζονται με την ψυχική υγεία. Η αποστολή τους είναι να αποδομήσουν τα στερεότυπα και να τηρήσουν την επιστημονική αλήθεια. Είναι εκείνοι που βοηθούν τους ηθοποιούς όταν προετοιμάζονται να υποδυθούν διαταραγμένους ή ενοχλητικούς χαρακτήρες. Ίσως ο Joaquin Phoenix να μην ήταν σε θέση να ζωντανέψει τόσο ανατριχιαστικά το σατανικό γέλιο του Joker χωρίς την καθοδήγηση του Barry Michels, ενός από τους σταρ-ψυχολόγους του Χόλιγουντ.
"Ο ρόλος του θεραπευτή σε μια "δύσκολη” ταινία είναι θεμελιώδης" τονίζει η Γαλλοαμερικανίδα ψυχοθεραπεύτρια Marie-Dorée Delachair-Dubreuil και συνεχίζει: "Αυτή η ηθική προσέγγιση μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε τους ανθρώπους πίσω από τους χαρακτήρες. Μια σκηνή βιασμού, αυτοκτονίας ή ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να ξυπνήσει άσχημες μνήμες στον ηθοποιό. Δουλειά του θεραπευτή είναι να δημιουργήσει έναν ασφαλή χώρο, ώστε οι εμπλεκόμενοι ηθοποιοί να μπορούν να εκφραστούν και να αποστασιοποιηθούν από τον ρόλο. Ο θεραπευτής που εργάζεται επιτόπου είναι εκεί για να εξανθρωπίσει τη δημιουργική διαδικασία. Είναι δική του ευθύνη να μετριάσει το άγχος και την ένταση, ώστε να βγει ο ηθοποιός αλώβητος από όλο αυτό".
