"Η τέχνη μπορεί να μας βοηθήσει διττά να διαχειριστούμε ως κοινωνία τον κίνδυνο της ασθένειας και την πρόσφατη κρίση του COVID-19".
Στο νέο τους βιβλίο, "Πανδημία: τέχνη & κοινωνία", που γράφτηκε εν μέσω καραντίνας και κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο από τις Eκδόσεις "Ηδυέπεια", η Δρ. Μαρία Αθανασέκου, Ιστορικός Τέχνης και η Ασημίνα Μερτζάνη, Κοινωνικός Επιστήμονας - MSc Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων, προσεγγίζουν με απλή, κατανοητή γλώσσα, πτυχές που σχετίζονται με την υγεία και τις πανδημίες όπως αυτές έχουν μεταφερθεί στην τέχνη και αντανακλώνται στην κοινωνία και μας υπενθυμίζουν ότι η τέχνη μπορεί να σώσει τον κόσμο.
Πείτε μας λίγα λόγια για την ιδέα πίσω από το βιβλίο, πώς προέκυψε;
Μαρία: Το βιβλίο αυτό εμπνεύστηκε και άρχισε να γράφεται μέσα στην πρώτη καραντίνα που επιβλήθηκε λόγω της διασποράς του COVID-19. Αποτελεί ένα "ζωντανό παράδειγμα" του τρόπου με τον οποίο η τέχνη και η δημιουργικότητα, εν προκειμένω η συγγραφή, μπορεί να απαλύνει το άγχος, την ανασφάλεια και την αίσθηση απειλής από την ασθένεια. Προτιμήσαμε να γράψουμε, να στραφούμε στην έρευνα, να "παντρέψουμε" τις ιδιότητές μας και τα ακαδημαϊκά μας γνωστικά αντικείμενα ώστε να δημιουργήσουμε το πρώτο βιβλίο στο οποίο συζητείται και παρουσιάζεται το θέμα της πανδημίας μέσα από την τέχνη και την αντανάκλασή της στην κοινωνία. Στις σελίδες του παρουσιάζονται οι κυριότερες πανδημίες που έπληξαν την ανθρωπότητα διαχρονικά, καθώς και οι απεικονίσεις τους στην τέχνη ως ένας τρόπος διαχείρισης των πρωτόγνωρων καταστάσεων που βιώνουμε ψυχοσυναισθηματικά και πρακτικά στην καθημερινότητά μας.
Μίνα: Όσον αφορά την αφορμή για την ιδέα της συγγραφής του βιβλίου ήταν σαφώς η πανδημία του covid19 και συγκεκριμένα το lockdown που μας επιβλήθηκε στις 10 Μαρτίου. Πριν καν περάσουν οι δύο πρώτες εβδομάδες της καραντίνας, το τηλέφωνό μου χτύπησε ένα απόγευμα και στην άλλη γραμμή ήταν η αγαπημένη φίλη Μαρία Αθανασέκου. Συζητούσαμε για το πως βιώνουμε την καθημερινότητά μας εν μέσω καραντίνας και ενώ σχεδιάζαμε μια εισήγηση για ένα διεθνές συνέδριο η ίδια πρότεινε να επεκτείνουμε λίγο περισσότερο την ιδέα κάνοντάς την βιβλίο, συνδυάζοντας στα επιστημονικά μας αντικείμενα, Τέχνη και Κοινωνιολογία, την πανδημία. Θα τολμήσω να ομολογήσω ότι η Μαρία έχει πάντα "τολμηρές” και "τρελές” ιδέες τις οποίες με χαρά υιοθετώ απόλυτα. Έτσι λοιπόν, σιγά σιγά το βιβλίο μας πήρε σάρκα και οστά.
Σας βοήθησε η συγγραφική διαδικασία να αντιμετωπίσετε διαφορετικά την καραντίνα και όσα ακολούθησαν αυτής;
Μαρία: Η βοήθεια που πήραμε από τη συγγραφική διαδικασία ήταν πολύ μεγάλη και πιστεύω ότι εκφράζω και τη Μίνα λέγοντας ότι βρήκαμε στήριξη και μια θετική και δημιουργική διέξοδο τη στιγμή που όλοι κατακλυζόμασταν από εικόνες και μηνύματα θλιβερά. Η συγγραφή αποτελεί για μένα μια ασφαλή και διέξοδο κάθε φορά που θέλω να εκλύσω αρνητικά και δύσκολα συναισθήματα, είτε πρόκειται για κείμενο ακαδημαϊκό ή κείμενο με βλέψεις να θεωρηθεί "τέχνη". Στην προκειμένη περίπτωση το βιβλίο μας απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό, δίχως εξειδικευμένη γνώση της Ιστορίας της τέχνης ή της Κοινωνιολογίας, καθώς είναι γραμμένο σε γλώσσα απλή και κατανοητή με επιστημονική, ωστόσο, τεκμηρίωση. Η καραντίνα αλλά και όσα ακολούθησαν προσωπικά μου παρουσιάστηκαν πιο ήπια σε σχέση με τη σφοδρότητα των κραδασμών που θα μου δημιουργούσαν αν δεν ήμουν σε επαφή με την τέχνη, όχι μόνο κατά τη διάρκεια της συγγραφής που είναι μια μορφή τέχνης, αλλά και της επαφής μου με αυτή μέσω της έρευνας για να μαθήματα μου και της προσωπικής μου έκθεσης σε αυτή και την αισθητική απόλαυση, την ανακούφιση και την απάλυνση που πάντα βρίσκω εκεί.
Μίνα: Προσωπικά, βρέθηκα μπροστά σε μια πρωτόγνωρη κατάσταση αρχικά "εγκλωβισμένη” στο πατρικό μου σπίτι στην επαρχία και μη μπορώντας να έρθω σε επαφή με τους δικούς μου αγαπημένους ανθρώπους. Απομακρύνθηκα χωρίς να το θέλω, από τους μαθητές μου οι οποίοι ετοιμάζονταν για Πανελλήνιες και είχαν ανάγκη την ψυχολογική μου υποστήριξη, από τους ενήλικες εκπαιδευομένους μου στα εκπαιδευτικά προγράμματα των οποίων η εξ’ αποστάσεως εκπαίδευση δεν ήταν η προτεραιότητά τους, και γενικότερα από την κοινωνική ζωή που είχα δομήσει προ covid. Η έρευνα αρχικά και μετέπειτα η συγγραφή του βιβλίου ήρθε ως λύτρωση σε μια πολύ περίεργη καθημερινότητα που τα δεδομένα άλλαζαν από ώρα σε ώρα και τις περισσότερες φορές βρισκόσουν αντιμέτωπος με καταστάσεις που ούτε τις φανταζόσουν. Ωστόσο, η συνεχής έρευνα για την πανδημία και η ενασχόλησή μου με την τέχνη με έκαναν να δω με θετική και αισιόδοξη ματιά το τι συμβαίνει γύρω μου και να μπορέσω να το μεταφέρω στους ανθρώπους του περιβάλλοντός μου.
Πού σας οδήγησε αυτό το βιβλίο; Σε ποια συμπεράσματα και εντυπώσεις;
Μαρία: Στο βιβλίο αυτό προσεγγίζονται πτυχές που σχετίζονται με την υγεία και τις πανδημίες όπως αυτές έχουν μεταφερθεί στην τέχνη και αντανακλώνται στην κοινωνία. Το συμπέρασμα που καταδεικνύεται είναι ότι η τέχνη μπορεί να μας βοηθήσει διττά να διαχειριστούμε ως κοινωνία τον κίνδυνο της ασθένειας και την πρόσφατη κρίση του COVID-19. Πρώτον, μας βοηθάει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι πανδημίες είναι στην κοινωνική πραγματικότητα ανά διαστήματα από την αρχαιότητα και, δεύτερον, ότι η τέχνη μπορεί να συμβάλει στην ενδυνάμωση της κοινωνίας και τη διατήρηση της θετικής μας στάσης απέναντι σε αυτές. Η τέχνη είναι αντανάκλαση της κοινωνίας, αλλά και διαμορφωτής νέων θεραπευτικών ψυχοσυναισθηματικών και διανοητικών πεδίων. Μέσα από τη συγγραφική διαδικασία ενισχύθηκε και εδραιώθηκε μια αίσθηση μου σε βεβαιότητα, μια αίσθηση που είχα από πολύ μικρή, πριν ακόμη σπουδάσω Ιστορία της Τέχνης και έχω καθημερινή επαγγελματική τριβή μαζί της: Η τέχνη έχει πολλές διαστάσεις και μας αφορά. Αυτό δεν είναι αξίωμα, ούτε αφορισμός, είναι κάτι που αποδεικνύεται καθημερινά καθώς περικλείεται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας, κάθε στιγμή. Συνοδεύουμε τις χαρές μας με χορούς, τραγουδάμε τους νεκρούς μας πριν τους αποχαιρετήσουμε, νανουρίζουμε τα μωρά μας με μελωδίες, γράφουμε όταν θέλουμε να βάλουμε σε τάξη τις σκέψεις μας, ζωγραφίζουμε για να νιώσουμε καλύτερα, διαβάζουμε ποίηση και λογοτεχνία για να ταξιδέψουμε, ακούμε μουσική, πηγαίνουμε σε συναυλίες και θεατρικές παραστάσεις, στον κινηματογράφο, σε μουσεία και πινακοθήκες για να εκτονώσουμε τις ζωές που δεν έχουμε ζήσει, για να τις βιώσουμε συμβολικά και να μην μας στοιχειώνουν, μέσα από στίχους, φόρμες από χρώμα και πέτρα, μουσικές, μέσα από ήρωες που τόλμησαν. Παίρνουμε δύναμη από ένα τραγούδι και νιώθουμε ότι γράφτηκε μόνο για εμάς. Κάνουμε διαδρομές στην καρδιά και το μυαλό μας μέσα από τις περιπέτειες της τέχνης, γιατί δεν είναι κάτι το ελιτίστικο που απευθύνεται σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες με ιδιαίτερα μορφωτικά, οικονομικά, πολιτισμικά χαρακτηριστικά, αλλά σε όλους μας.
Ανάλογα με την κατάσταση και τη στιγμή μας στο συναισθηματικό και κοινωνικό χωροχρόνο, ανάλογα με το τι αντιμετωπίζουμε και πως είναι διαμορφωμένο το εσωτερικό μας τοπίο, η τέχνη μπορεί να σταθεί συνοδοιπόρος, σύντροφος και σταθερή αναφορά, μπορεί να είναι ο βορράς μας, μια εσωτερική πυξίδα πάντα συντονισμένη με τις ανάγκες μας. Αυτό είναι και το πνεύμα που διαπερνάει το προηγούμενο βιβλίο που επιμελήθηκα και στο οποίο έγραψα μαζί με καλούς συναδέλφους με τίτλο "Γιατί με αφορά η τέχνη. Οι πολλές διαστάσεις της και πως αξιοποιείται στη ζωή μας" (2020, Ηδυέπεια). Ένα πνεύμα που ζει και μέσα στο νέο μας βιβλίο.
Μίνα: Θα σας απαντήσω με συγκεκριμένα αποσπάσματα από το κείμενό μου τα οποία είναι και το επιστέγασμα όλων ."Η μεταβιομηχανική κοινωνία στην οποία ζει ο σύγχρονος άνθρωπος - παρόλο που του προσφέρει πληθώρα ανέσεων ώστε να καταστήσει τη ζωή του εύκολη - επλήγη θανάσιμα”. Με την διαπίστωση αυτή θέλω να τονίσω ότι ο άνθρωπος σήμερα μπορεί να έχει υπερπληθώρα ανέσεων κυριολεκτικά, όμως είναι ανίσχυρος μπροστά σε μια καταστροφή της φύσης ή σε έναν ιό ο οποίος εξελίσσεται πολύ δυνατός εχθρός του. Ωστόσο, ως συμπέρασμα κρατώ το ότι "εκτός από την ιατρική που προσφέρει απλόχερα τις υπηρεσίες της και τα θαύματά της μπορούν να γίνουν καθημερινά αντιληπτά … Η Τέχνη αποτελεί ένα σημαντικό "εργαλείο", ένα "όπλο", στο πως θα μπορέσει τόσο ο άνθρωπος, όσο και η κοινωνία να θεραπευτεί”.
Πανδημία και τέχνη. Ποιες ιστορικές στιγμές ξεχωρίζετε; Και ποια έργα ενδεχομένως.
Μαρία: Είναι πολλά τα έργα που μου άφησαν πολύ δυνατή εντύπωση και δύσκολα θα σας απαντήσω χωρίς να θέλω να κουράσω. Θα αναφερθώ μόνο σε δύο: Από τον αρχαίο κόσμο μέχρι σήμερα, οι άνθρωποι έχουν στραφεί σε ισχυρές λέξεις, σύμβολα και εικόνες ως μαγικές ασπίδες ενάντια στην κακή τύχη, τα κακά πνεύματα, την ασθένεια και τον ξαφνικό θάνατο. Στη μεσαιωνική και πρώιμη σύγχρονη Ευρώπη, "λεκτικά φυλαχτά" γραμμένα σε περγαμηνή και χαρτί έμπαιναν συχνά σε θήκες ή κάψουλες που θα μπορούσαν να φορεθούν γύρω από το λαιμό και πάνω από την καρδιά ή εναλλακτικά να τοποθετηθούν πάνω σε ένα προσβεβλημένο μέρος του σώματος για εστιασμένη θεραπεία. Τέτοια φυλαχτά γράφονταν σε εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους σπιτιών ή πόλεων για την αποτροπή του κακού, όπως ακριβώς οι αποτροπαϊκές επιγραφές στις πόρτες και τα υπέρθυρα των κτιρίων για ευλογία και προστασία. Ο Μαύρος Θάνατος έδωσε ώθηση στην παραγωγή χειροποίητων "φυλακτών πανούκλας" προσφέροντας θεϊκή προστασία και υπερφυσική θεραπεία. Τον 15ο αιώνα, οι τεχνολογικές καινοτομίες της τυπογραφικής εκτύπωσης βοήθησαν στην κάλυψη της αυξανόμενης ζήτησης. Φθηνά και αναλώσιμα, τυπωμένα φυλακτά παρήχθησαν μαζικά σε χαρτί για πώληση και διανομή από κληρικούς ή πλανόδιους πωλητές. Τα "Pestblätter", ή "φύλλα πανούκλας", εξαπλώθηκαν σε γερμανόφωνες χώρες τους επόμενους αιώνες, ενσωματώνοντας δημοφιλείς θρησκευτικές εικόνες με λατινικό ή κλασικό κείμενο. Η έμφαση δόθηκε συνήθως σε δύο αγίους της πανούκλας, των οποίων ο ρόλος συζητείται αναλυτικά στο βιβλίο: τον άγιο Σεβαστιανό και τον άγιο Ρόκκο.
Οι κατασκευαστές φυλακτών βασίστηκαν σε τυπικά κείμενα και εικόνες, αλλά με την πάροδο του χρόνου ενσωμάτωσαν νέα στοιχεία συνδυάζοντας την παραδοσιακή χριστιανική εικονογραφία ιερών μορφών, όπως ο Χριστός και η Παναγία, με αγίους που σχετίζονται με την προστασία της πανούκλας, μεταβλητές ακολουθίες σταυρών και μεγαλοπρεπή γράμματα (που ονομάζονται "χαρακτήρες" στα λατινικά ή "Buchstabenreihe" στα γερμανικά), και άλλα κείμενα και οπτικά στοιχεία.
Το φυλαχτό στο οποίο αναφέρομαι δεν φαίνεται να είχε διπλωθεί για να τοποθετηθεί σε μια θήκη που φοριέται στο σώμα (εικ.1). Πιθανότατα, θα είχε τοποθετηθεί σε μια πόρτα ή τοίχο για την προστασία του σπιτιού και της οικογένειας. Βλέπουμε έναν όρθιο Πατριαρχικό σταυρό με δύο εγκάρσιες ράβδους, χαραγμένες με χριστιανικά σύμβολα και "χαρακτήρες". Εκατέρωθεν του σταυρού στο Γολγοθά είναι οι άγιοι προστάτες της πανούκλας, Σεβαστιανός (αριστερά) και Ρόκκος (δεξιά).
Η Madonna Lactans, είναι ένας εικονογραφικός τύπος στον οποίο εμφανίζεται η Παναγία να θηλάζει το θείο βρέφος (εικ.2). Απαντάται τόσο στη δυτική όσο και τη βυζαντινή τέχνη. Το πρότυπο του τύπου εντοπίζεται στην αιγυπτιακή παράσταση της Ίσιδος να θηλάζει τον Όσιρι. Πηγή έμπνευσης του τύπου αποτέλεσε και το σχετικό χωρίο του Λουκά: "μακαρία ἡ κοιλία ἡ βαστάσασα σε καὶ μαστοὶ οὓς ἐθήλασας", αλλά και το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου όπου λέγεται ότι το βρέφος ήλθε και έλαβε "μασθόν εκ της μητρός αυτού Μαρίας[1]". Η χρήση της απεικόνισης φαίνεται να έχει αναβιώσει με το Κιστερκιανό Τάγμα τον 12ο αιώνα, ως μέρος της γενικής ανόδου της Θεολογίας και της αφοσίωσης/λατρείας στη Μαρία. Το γάλα θεωρήθηκε ως "επεξεργασμένο αίμα" και το γάλα της Παναγίας σε κάποιο βαθμό παραλληλίστηκε με το ρόλο του Αίματος του Χριστού.
Στον Μεσαίωνα, οι μεσαίες και ανώτερες τάξεις συνήθως απευθύνονταν για το θηλασμό των βρεφών τους σε τροφούς (balia) ώστε η λεχώνα να μπορεί να επανέλθει πιο γρήγορα και να μείνει έγκυος ξανά. Ας μην ξεχνάμε ότι η θνησιμότητα ήταν πολύ υψηλή και οι οικογένειες προσπαθούσαν να φέρνουν στον κόσμο όσο περισσότερα παιδιά μπορούσαν γιατί ήταν αμφίβολο αν θα επιζούσαν όλα.
Στη Φλωρεντία από το 1300 και μετά, τα βρέφη παραδίδονταν στα χέρια της τροφού αμέσως μετά τη βάπτιση, γιατί η λεχώνα ίσως δεν μπορούσε να θηλάσει ή δεν της το επέτρεπε ο άντρας της. Η τροφός, η βάγια θήλαζε το παιδί μέχρι τον απογαλακτισμό του, μέχρι την ηλικία των δύο ετών.
Η Madonna lactans εμφανίστηκε κι έγινε δημοφιλής στην Ιταλία των άρχων του δέκατου τέταρτου αιώνα. Ο εικονογραφικός αυτός τύπος διαδόθηκε γρήγορα σε μια προσπάθεια η Παναγία να απευθυνθεί σε ευρύτερο κοινό λαμβάνοντας μια θέση ανάμεσά τους, δίχως να αποτελεί πια ένα απόμακρο υπερφυσικό ον, αλλά μια μάνα για όλους όσοι έχουν ανάγκη προστασίας και βοήθειας (βλ. Παναγία του Ελέους / Madonna della Misericordia). Οι εικονογραφικοί τύποι που εμφανίζονται ή επανεμφανίζονται και διαδίδονται σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους σχετίζονται με την ανάγκη και τα ζητούμενα των ανθρώπων της εποχής οι οποίοι μέσα από εικόνες ενισχύονταν ψυχολογικά και πνευματικά πιστεύοντας στη θεϊκή διάσταση της ίδιας της εικόνας ως μέσο θαυματουργικό, μια πίστη η οποία υπάρχει και καλλιεργείται και στις μέρες μας και ενδεχομένως να μην αλλάξει ποτέ. Η εικόνα ενός παχουλού μωρού να θηλάζει από το γεμάτο γάλα στήθος της μαμάς του, αμέριμνο και γελαστό, πρέπει να είχε μια ψυχολογική επίδραση στους ανθρώπους που μαστίζονταν από απανωτούς λιμούς, λοιμούς και κύματα πανώλης. Η ψυχολογική διάσταση της τέχνης ως μέσο ανακουφιστικό φαίνεται σε πάρα πολλά παραδείγματα. Στη θηλάζουσα Παρθένο έχουμε μια μαγική λειτουργία. Η ζωή θα νικήσει το θάνατο, δεν θα πεινάσει ξανά κανείς. Έπαιρναν δύναμη και ελπίδα, ανακούφιση της αγωνίας τους για την επιβίωση, μέσα από το χαρούμενο μωρό που ήταν ασφαλές και καλοταϊσμένο από τη μαμά του, ένα μωρό που ήταν μακάριο στην προστατευτική αγκαλιά της τροφού του.
Μίνα: Κάνοντας μια αναδρομή στις ιστορικές στιγμές των πανδημιών που έπληξαν τον κόσμο μας, στέκομαι λίγο περισσότερο στην πανώλη του Ιουστινιανού, τον 6ο αιώνα μ.Χ., διότι από τις περιγραφές των ιστορικών αντιλαμβάνεται κανείς ότι "πρόκειται για μια πανδημία που δεν γνωρίζει σύνορα, αλλά τρέχει στις θάλασσες και προσγειώνεται στα λιμάνια, για να διεισδύσει αργότερα στην ενδοχώρα μέσα απ’ την πορεία των ποταμών”. Από τα έργα τέχνης δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω του Albrecht Dürer, "Οι τέσσερεις ιππείς της Αποκάλυψης”, το 1498, στο οποίο η πανώλη, απεικονίζεται ως ένας από τους καβαλάρηδες της Αποκάλυψης, μαζί με τον Θάνατο, τον Πόλεμο και τον Λιμό. Επιπρόσθετα, δεν θα μπορούσα να μην αναφερθώ στη πανούκλα - Μαύρο Θάνατο, του 1348, διότι όπως αναφέρει και ο ιστορικός Agnolo di Tura, "ήταν τόσοι πολλοί οι θάνατοι, που πίστευαν ότι ήρθε το τέλος του κόσμου". H πανούκλα προκαλούσε τρόμο ακόμη και ως λέξη, δημιουργώντας συναισθήματα ματαίωσης και απελπισίας, τα οποία είχαν σοβαρές και δυσάρεστες συνέπειες σε ολόκληρη την κοινωνία. Ένα από τα έργα τέχνης που με συγκλονίζει και αντικατοπτρίζει περίτρανα όχι μόνο την εποχή εκείνη, αλλά και το σήμερα, αυτό που ζούμε είναι ο "Εύθραυστος άνθρωπος” του Salvator Rosa, 1656. Πρόκειται για έργα τέχνης που μιλούν στη ψυχή μας και μας δείχνουν πόσο ανίσχυροι είμαστε.
Υπάρχουν οι καλλιτέχνες που αποτυπώνουν αυτό που βιώνουν εκείνη τη στιγμή, υπάρχουν όμως και αυτοί που φτιάχνουν αυτό που θα ήθελαν να δουν (έναν όμορφο κόσμο). Με ποιους ταυτίζεστε περισσότερο;
Μαρία: Ανάλογα με την ψυχική μου κατάσταση, τη διάθεσή μου, τι με απασχολεί κάθε φορά, ταυτίζομαι και με τις δύο ομάδες. Συνήθως, όταν η προδιάθεσή μου είναι σκοτεινή και στενόχωρη και νιώθω μπλοκαρισμένη συναισθηματικά, με βοηθάει να βλέπω έργα εξίσου σκοτεινά και στενόχωρα ώστε να ακουμπά η αγωνία και η θλίψη μου πάνω τους. Πάρα πολλές φορές λειτουργούν ανακουφιστικά γιατί δεν νιώθω μόνη στον τρόπο που βιώνω την εκάστοτε δυσκολία, ακόμη και δεν υπάρχει εγγύτητα στο θέμα, παρά μόνο στο συναίσθημα που τα διέπει. Αφού πια έχω βρει κατανόηση και συντροφιά μέσα από τέτοια έργα, προστρέχω στην άλλη ομάδα καλλιτεχνών, ας τους ονομάσω "πιο αισιόδοξους", ώστε να βάλω φως μέσα μου και ελπίδα.
Μίνα: Τολμώ να ομολογήσω ότι είμαι γενικότερα από τη φύση μου αισιόδοξος άνθρωπος, οπότε ταυτίζομαι περισσότερο με τους καλλιτέχνες που δημιουργούν αυτό που θέλουν να δουν και εκεί που θέλουν να ζήσουν, δηλαδή έναν καλύτερο και όμορφο κόσμο. Ωστόσο, αυτό είναι πολύ δύσκολο στις μέρες που ζούμε, παρόλα αυτά πρέπει να έχουμε επιμονή, υπομονή και πίστη στους στόχους μας.
Είναι κάπως ειρωνικό γιατί την ίδια στιγμή που η πανδημία σκοτώνει την τέχνη (βλέποντας το πλήγμα στον πολιτισμό, τους καλλιτέχνες και όλους όσοι εμπλέκονται σε αυτόν) ταυτόχρονα αποτελεί πηγή έμπνευσης και κινητήριο δύναμη. Πόσο αντιφατικό είναι αυτό;
Αν μου επιτρέπετε, ούτε η πανδημία και τίποτα δεν μπορεί να σκοτώσει την τέχνη. Αυτό που δυσκολεύει είναι την πρόσβασή μας σε αυτή. Τέχνη γίνεται και συμβαίνει πάντα. Σε περιόδους πανδημιών, πολέμων και λοιπών καταστροφικών περιστάσεων. Το πλήγμα στον πολιτισμό, τους καλλιτέχνες και όλους όσοι εμπλέκονται σε αυτόν είναι φυσικά τεράστιο, τόσο ψυχολογικά όσο και οικονομικά. Όμως, όπως ακριβώς αναφέρετε, οι καλλιτέχνες, αλλά και ερασιτέχνες φιλότεχνοι, ασχολούνται και δημιουργούν σημαντικά έργα παγκοσμίως. Όποιος έχει έστω και ένα δημιουργικό κόκκαλο μέσα του, είναι μονόδρομος να στραφεί στη δημιουργία, στην τέχνη, ειδικά σε δύσκολες καταστάσεις, γιατί εκεί βρίσκει καταφύγιο η ψυχή του και ανάταση. Τα όμορφα αισθήματα ξεκινούν από τέσσερις νευροδιαβιβαστές:
ντοπαμίνη, ωκυτοκίνη, σεροτονίνη και ενδορφίνες. Η τέχνη, η αισθητική απόλαυση πυροδοτεί αισθήματα και αισθήσεις. Είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη η θετική επίδραση της τέχνης στον άνθρωπο. Πληθώρα ερευνών το καταδεικνύουν. Κατά την πρόσφατη καραντίνα, ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων έγινε ακόμη πιο δημιουργικός αξιοποιώντας την τέχνη ως ένα μηχανισμό αντιμετώπισης του άγχους της πανδημίας δημιουργώντας τέχνη. Η φωτογραφία, η μουσική, η ζωγραφική και το σχέδιο κρατούν τους ανθρώπους απασχολημένους και αποσπούν την προσοχή από την ανησυχία του COVID-19. Η τέχνη δεν μας ενώνει μόνο - μας ωφελεί και σε φυσικό/φυσιολογικό επίπεδο. Μελέτες δείχνουν ότι το να αφιερώνονται μόλις 45 λεπτά στη δημιουργία τέχνης/ κάνοντας καλλιτεχνικές δραστηριότητες, μπορεί να ανακουφίσει το άγχος, να ενισχύσει τις δεξιότητες κριτικής σκέψης και να βελτιώσει, αλλά και να διατηρήσει τη μνήμη. Μια νέα μελέτη του Πανεπιστημίου Drexel κατέδειξε ότι η δημιουργία τέχνης μπορεί να μειώσει σημαντικά τις ορμόνες που σχετίζονται με το στρες στο σώμα μας. Οι έρευνες είναι πολυάριθμες και πάντα καταλήγουν στην κατάδειξη της ευεργετικής συνεισφοράς της τέχνης στο άτομο.
Μίνα: Όπως αναφέρω και στο κείμενο μου "η άνοιξη του 2020 ανέτειλε εντελώς διαφορετική από οποιαδήποτε άλλη του 21ου αιώνα”, αυτό σημαίνει ότι κυριολεκτικά χιλιάδες άνθρωποι των τεχνών και όχι μόνο, βρέθηκαν ξαφνικά στο δρόμο μέσα σε μια νύχτα. Ωστόσο, το οξύμωρο και το άκρως αντιφατικό είναι το γεγονός ότι η πανδημία του covid19 υπήρξε για πληθώρα ανθρώπων, πηγή έμπνευσης συμπεριλαμβανομένων και εμάς, της Μαρίας και εμένα. Στο σημείο αυτό όμως, πρέπει να τονίσω πως ο άνθρωπος έχει πολλή δύναμη μέσα του και επίσης έχει την ικανότητα να μετασχηματίζεται ανάλογα με τις καταστάσεις που βιώνει - όσο άσχημες και αν είναι - και να δημιουργεί πάνω από τις στάχτες του. Άλλωστε, η ίδια η τέχνη αποτελεί την κινητήριο δύναμή του, δεδομένης και της θεραπευτικής της ιδιότητας, όπως πραγματεύεται και στο παρόν βιβλίο.
Πώς διαμορφώνεται η τέχνη εν μέσω covid-19; Από τα πρώτα δείγματα-εικόνες που έχετε εσείς;
Μαρία: Δεν υπάρχει πτυχή της ζωής που δεν έχει επηρεάσει η πανδημία COVID-19. Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις και η τέχνη προσεγγίστηκαν από μια πρωτόγνωρη σκοπιά: Μεταφέρθηκαν διαδικτυκά. Ο κόσμος της τέχνης και οι φιλότεχνοι προσαρμόστηκαν στα νέα δεδομένα. Μια αξιοσημείωτη εξαίρεση είναι οι καλλιτέχνες του δρόμου και οι καλλιτέχνες γκράφιτι, οι οποίοι περισσότερο από άλλους, ασχολήθηκαν με την ενσωμάτωση του COVID-19 στο έργο τους. Οι καλλιτέχνες του δρόμου σε όλο τον κόσμο αψηφώντας την καραντίνα, βγήκαν έξω και άφησαν πίσω τους ζωντανά, προκλητικά, διασκεδαστικά σχόλια για την κρίση. Πολλοί απηχούν το ίδιο μήνυμα με τον Banksy (εικ.3), ότι οι νοσοκόμες και οι εργαζόμενοι στην πρώτη γραμμή υγείας είναι οι πραγματικοί ήρωες σε αυτήν την κρίση. Αυτό μπορεί να φανεί στο νέο έργο του καλλιτέχνη δρόμου με έδρα το Άμστερνταμ ‘FAKE’, και την τοιχογραφία "Super Nurse!" (εικ.4). Στην κύρια εικόνα εμφανίζεται μια νοσοκόμα που φορά μάσκα με το λογότυπο του Superman.
Εύληπτη τέχνη με ξεκάθαρο μήνυμα, δίχως δεύτερη ανάγνωση ώστε να επικοινωνείται γρήγορα και άμεσα στο κοινό, η τέχνη της πανδημίας στοχεύει στην ενδυνάμωση και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας του κόσμου που πλήττεται από το άγχος και το φόβο. Μια τέχνη ελπίδας και υπογράμμισης του απολύτως βασικού αγαθού της ζωής, της υγείας. Άλλοι είναι πιο επικριτικοί για τους πολιτικούς ή κωμικά κυνικοί σχετικά με τον πανικό που τα ΜΜΕ διασπείρουν στοχεύοντας στην αισθησιοθηρική, εύκολη και λαϊκίστικη αισθητική του τρόμου. Καλλιτέχνες, επίσης, σχολιάζουν εικαστικά την κοινωνική απομόνωση και την ίδια την πανδημία.
Μίνα: Είναι γεγονός ότι, τα μέτρα που λαμβάνονται για την ασφάλειά μας, σχετικά με τη μετάδοση του ιού, έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην επαφή μας με την τέχνη. Ωστόσο, όλοι οι άνθρωποι που αγαπάμε ή ασχολούμαστε με την τέχνη παρατηρούμε πως αυτή μετασχηματίζεται και γίνεται ολοένα και πιο δημιουργική. Αλλάζει ο τρόπος πλέον που εκφράζεται ο καλλιτέχνης, είτε για παράδειγμα με την μουσική, είτε με τα εικαστικά ή οτιδήποτε άλλο, δίνοντας έμφαση στον άνθρωπο και στα ουσιαστικά προβλήματά του. Η τέχνη ανοίγεται σε όλους και προωθεί περισσότερο από ποτέ τη θεραπευτική της ταυτότητα, κάτι που αναγνωρίζεται από όλους.
Τελικά η πανδημία μπορεί να σκοτώσει την τέχνη;
Μαρία: Όπως ανέφερα πιο πάνω και το πιστεύω απόλυτα, τίποτα δεν μπορεί να σκοτώσει την τέχνη όσο ο άνθρωπος έχει τις ίδιες ανάγκες έκφρασης, παρηγοριάς, διατήρησης της μνήμης, επιζήτησης καταφύγιου στη συμβολική ζωή. Ενδεχομένως η πρόσβάσή μας να δυσκολεύει ή να αλλάζει μορφή (π.χ. μέσα από το διαδίκτυο, χωρίς φυσική παρουσία), ωστόσο, η ανάγκη μας θα μεγαλώνει, η δίψα μας θα είναι ακόμη πιο ακόρεστη και θα ψάχνουμε τρόπους να πιούμε από τα ύδατα της τέχνης. Η τέχνη μπορεί να μας βοηθήσει να διασώσουμε εμπειρίες μέσω της καταγραφής των προσώπων, των τόπων αλλά και του συναισθήματος που έχει βιωθεί. Μπορεί, ωστόσο, να μας βοηθήσει να κατασκευάσουμε εμπειρίες, να συνεχίσουμε την αφήγηση μιας σχέσης, ακόμη κι αν αυτή διακόπηκε βίαια από το θάνατο ή άλλη μορφή αποχωρισμού. Βγάζουμε φωτογραφίες, κάνουμε άλμπουμ, φτιάχνουμε κολλάζ, ανασυστήνουμε μνήμες, δημιουργούμε νέες μνήμες για όσους δεν πρόλαβαν να γνωρίσουν κάποιο άτομο που έφυγε. Η τέχνη είναι ΚΑΙ μια κιβωτός διαφύλαξης της μνήμης. Η τέχνη δημιουργεί εμπειρίες και αυτές έχουν τη δύναμη να καταγράφονται στον εγκέφαλο και να δημιουργούν νέες πραγματικότητες.
Σε περιπτώσεις εγκλεισμού, όπως η πρόσφατη καραντίνα λόγω της πανδημίας, πολλοί ανέτρεξαν σε φωτογραφικά άλμπουμ, συμβατικά ή ψηφιακά, για να δουν πάλι και επομένως να νιώσουν ξανά το ίδιο συναίσθημα της ανεμελιάς των καλοκαιρινών διακοπών, τον ενθουσιασμό ενός ταξιδιού, τη ζεστή αγκαλιά της μάνας, του εραστή, του παιδιού που σπουδάζει μακριά. Πολλοί ανέτρεξαν στη συμπαράσταση της τέχνης για να βιώσουν συμβολικά τη δροσιά ενός κήπου, την ομορφιά μια παραλίας, τη σαγήνη και τον ερωτισμό ενός φιλιού που ίσως βιώθηκε πριν καιρό ή ίσως όχι ακόμη. Η ζωή αντανακλάται στην τέχνη και η τέχνη δημιουργεί νέες προοπτικές και διεξόδους για τη ζωή.
Η εικόνα, η τέχνη είναι πρωτίστως μέσο θεραπευτικό, μέσο παρηγοριάς, ψυχολογικής ενδυνάμωσης, είναι μια "πρώτη" βοήθεια, ίσως η πιο ουσιαστική βοήθεια γιατί ταξιδεύει στα κύτταρά μας, κυλάει στο αίμα μας, ακόμη και στο αίμα όσων δεν θεωρούν ή όντως δεν έχουν μεγάλη σχέση μαζί της. Μουσική ακούμε από την κοιλιά της μητέρας μας, η μελωδικότητα της φωνής της, ο ρυθμός του βηματισμού της, ο χτύπος της καρδιάς της είναι μουσική. Γεννιόμαστε και γύρω τριγύρω στους τοίχους του δωματίου μας έχουμε εικόνες, οι συγγενείς και οι φίλοι σκύβουν από πάνω μας στην κούνια και μας τραγουδάνε, μας παίρνουν αγκαλιά και μας χορεύουν, μας νανουρίζουν. Μουσική, τραγούδι, χορός, εικόνα. Είναι στην κυτταρική μας μνήμη.
Η τέχνη είναι ένα παντοδύναμο εργαλείο, ένα μέσο έκφρασης, ένα μέσο επικοινωνίας, ένα μέσο θεραπευτικής βοήθειας. Μέσα από την τέχνη το άτομο μπορεί να πειραματιστεί συμβολικά και να εκφράσει ιδέες και συναισθήματα πάνω στο χαρτί που μπορεί τελικά να εκφραστούν και στη ζωή.
Η τέχνη είναι αλήθεια και μνήμη, δημιουργεί έναν ιερό, καθαρό χώρο μέσα μας. Μπορεί να είναι μια επιστολή που μας φέρνει νέα από εμάς. Φτάνει να ξέρουμε πως να ανοίξουμε τον φάκελο, πως να κοιτάξουμε για να δούμε πραγματικά. Η ψυχολογία και η τέχνη είναι αδερφές καθώς και οι δύο μπορούν να διεισδύσουν στο μυαλό και τον ψυχισμό τόσο του δημιουργού της τέχνης, φωτίζοντας τα ασυνείδητα ή συνειδητά μηνύματα που διαχέει, όσο και του θεατή που τα (από)λαμβάνει.
Μίνα: Θα τολμούσα να παρομοιάσω την τέχνη με τον Φοίνικα, το μυθολογικό πουλί, ο οποίος ξαναγεννιέται από τις στάχτες του. Επομένως, στο συμπέρασμα που καταλήγω είναι πως η πανδημία που περνάμε "πλήγωσε” εν μέρει, αλλά δεν "σκότωσε” την τέχνη, διότι εκείνη έχει τη δύναμη να αντισταθεί σθεναρά και μέσα από τις στάχτες της να ξεπροβάλλει νικήτρια και αρωγός για όλους μας όπως κάνει πάντοτε.
Όλες οι εικόνες είναι από το βιβλίο "Πανδημία: τέχνη & κοινωνία".
Το βιβλίο κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία και στο e-shop www.idiepeia.gr (με δωρεάν αποστολή κούριερ). Για τηλεφωνικές παραγγελίες: 210.29.32.556.
Διάβασε επίσης: Η τέχνη εν μέσω πανδημίας | Οι ιδιοκτήτες γκαλερί δίνουν τη δική τους απάντηση για τη νέα πραγματικότητα
