Ας ξαναφέρουμε την ευγένεια στην καθημερινότητά μας.
Τις προάλλες μπήκα σε ένα κατάστημα επιδιόρθωσης παπουτσιών. Ο 70χρονος τσαγκάρης ήταν σκυμμένος στον πάγκο του. Λίγα δευτερόλεπτα μετά μπαίνει μια νεαρή κοπέλα και, αγνοώντας το γεγονός ότι του μιλούσα, με διακόπτει και, χωρίς να πει καν "καλημέρα", λέει: "Να σου πω, είναι έτοιμες οι μπότες μου;". Δεν ήταν κάποιο κραυγαλέο περιστατικό, στάθηκε όμως αφορμή να συνειδητοποιήσω για ακόμα μία φορά πως, ειδικά τον τελευταίο καιρό, η αγένεια δεν είναι μια ατυχής εξαίρεση, αλλά ο θλιβερός κανόνας στην καθημερινή μας ζωή.
Οι αγενείς αυτοί τύποι, που συνδυάζουν ένα κράμα αδιαφορίας, συνδρόμου ανωτερότητας, στιγμιαίας κακοήθειας, θράσους και ψευτομαγκιάς, πάντα υπήρχαν. Όμως φαίνεται ότι η επέκταση του πεδίου της αγένειας έχει ξεφύγει και από ατομικό ελάττωμα έχει εξελιχθεί σε μια ιδιαίτερα επικίνδυνη κοινωνική παθολογία.
Διαβάστε Επίσης
Κάθε μέρα σχεδόν αυξάνεται ο αριθμός όσων παραλείπουν να πουν "καλημέρα" ή να συνοδέψουν το αίτημά τους με ένα ευγενικό "αν έχετε την καλοσύνη", ενώ συχνά η έκφραση του αιτήματος που πυροδοτεί την επικοινωνία είναι κοφτή και λακωνική: "Θέλω αυτό" ή "Έχεις το τάδε;". Η απουσία της λεκτικής ευγένειας συνοδεύεται συχνά και από αντίστοιχες εκφράσεις πέραν της γλωσσικής επικοινωνίας, όπως, για παράδειγμα, η παντελής αδυναμία συγκρότησης ουράς σε ένα ταμείο, η ευκολία με την οποία κάποιος "δε σε βλέπει" και σε προσπερνά παίρνοντας τη σειρά σου, το ποδοπάτημα στο μετρό...
Αυτό το μείγμα απαξίωσης, οργής και βίας (λεκτικής ή κυριολεκτικής) με το οποίο αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους που συναντάμε καθημερινά κοντεύει πια να γίνει η νέα νόρμα, μιας και δεν πρόκειται πλέον για μεμονωμένα περιστατικά μεταξύ αγνώστων, αλλά για τη νέα κανονικότητα. Μάλιστα, μέσα σε αυτό το καινούριο καθεστώς οι ευγενείς τείνουν να είναι η παρέκκλιση και συχνά θεωρούνται φλούφληδες, υποκριτές ή δήθεν.
Ο αγενής που ζει ανάμεσά μας
Στο βιβλίο τους Incivility: The Rude Stranger in Everyday Life (Ασυδοσία: Ο αγενής ξένος στην καθημερινή ζωή) οι κοινωνιολόγοι Philip Smith, Timothy L. Phillips και Ryan D. King επισημαίνουν ότι το κοινωνικό μπούλινγκ, που έχει πάρει διαστάσεις παγκόσμιου φαινομένου στα αστικά κέντρα, δε διαφέρει και πολύ από το σχολικό. Μόνο που το συγκεκριμένο δεν έχει αναγνωριστεί επισήμως, δεν επισείει ποινή "αποβολής" και δεν προβάλλεται με δραματικό τρόπο από τα δελτία ειδήσεων.
"Ίσως και να ζούμε σε μία από τις πιο απρεπείς –σε τρόπους και ήθος– περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας" αποφαίνονται οι τρεις ειδικοί και συμπληρώνουν:"Σε όλες τις εποχές υπήρχε διάχυτη μια κοινωνική πικρία. Αλλά αυτό που καθιστά ξεχωριστή την εποχή μας δεν είναι απλώς η δυσφορία για τη φθορά των διαπροσωπικών κοινωνικών σχέσεων, αλλά και η μορφή και η ένταση αυτής της πικρίας". Εξηγούν, μάλιστα, ότι αυτή η αγένεια αποκρυσταλλώθηκε και κατά κάποιον τρόπο "επιβλήθηκε" κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Λογικό. Όταν κάποιος αισθάνεται ότι κινδυνεύει να πάθει το χειρότερο κακό και νιώθει ευάλωτος, αγχωμένος και θυμωμένος, απαξιώνει και οποιονδήποτε θεσμό, ακόμα και αυτούς που είναι απαραίτητοι για τη συνοχή μιας κοινωνίας.
Στην προσπάθειά του να σταματήσει την ιλιγγιώδη πορεία αυτής της νέας τρέλας ο Danny Wallace, Βρετανός σκηνοθέτης, κωμικός, συγγραφέας, ηθοποιός και παρουσιαστής του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης, πήρε συνεντεύξεις από νευροεπιστήμονες, ψυχολόγους, επιστήμονες της NASA, πολιτικούς και άλλους ειδικούς και κατέγραψε τις απόψεις του στο βιβλίο F You Very Much: Understanding the Culture of Rudeness – and What We Can Do About It. Στόχος του ήταν να κατανοήσει καλύτερα τη μάστιγα που μετατρέπει τους κανονικούς ανθρώπους σε νταήδες, θυμωμένα νήπια, τρολ και άλλους τύπους "τεράτων της καθημερινότητας".
Το πιο ανησυχητικό συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε μέσα από το ενδελεχές ρεπορτάζ είναι ότι αυτή η "κουλτούρα της αγένειας" είναι εξαιρετικά μεταδοτική. Και το ακόμα χειρότερο είναι ότι η τρέλα αυτή οδηγεί εντέλει τους ευγενικούς ανθρώπους στο να σκύβουν όλο και περισσότερο το κεφάλι προκειμένου να ανταποκριθούν στην ολοένα και πιο σκληρή καθημερινότητα.
"Εμείς εναντίον αυτών"
Μια μεγάλη έρευνα, που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό National Library of Medicine, εστίασε στο κατά πόσο αυτή η "γενικευμένη γαϊδουριά" μπορεί να επηρεάσει τις σκέψεις, την καθημερινότητα αλλά και την ψυχική μας υγεία. Πώς ανταποκρινόμαστε σε μια κοινωνία υπό πίεση, στην οποία τα προστατευτικά "κιγκλιδώματα" που προσφέρει η λεγόμενη "αστική ευγένεια" έχουν χαθεί; Σύμφωνα με την Αλεξάνδρα Πάλλη, κλινική ψυχολόγο-ψυχοθεραπεύτρια και διδάκτορα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών – ΕΚΠΑ, "η αγενής συμπεριφορά μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο άγχος και μειωμένη ευημερία". Η ίδια, μάλιστα, επισημαίνει ότι ένας σημαντικός παράγοντας πίσω από την αύξηση των περιστατικών τέτοιας συμπεριφοράς είναι η ανωνυμία που παρέχει η τεχνολογία. Η ψηφιακή εποχή έχει δώσει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να επικοινωνούν από απόσταση και να μην αλληλεπιδρούν "πρόσωπο με πρόσωπο" και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια αίσθηση απομάκρυνσης και από τις συνέπειες των λόγων και των πράξεών τους.
Η ανωνυμία ενθαρρύνει πολλούς να είναι πιο αγενείς, ακόμα και επιθετικοί, όταν εκφράζονται στο Διαδίκτυο, καθώς εκεί δεν πρόκειται να αντιμετωπίσουν άμεσα και σε προσωπικό επίπεδο τις επιπτώσεις. Επιπλέον, οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχουν μετατραπεί σε χώρους αναπαραγωγής της ασυδοσίας, με τη δημιουργία ομάδων που αποτελούνται από άτομα γεμάτα φανατισμό, έτοιμα να αποκλείσουν ή να αποκρούσουν βίαια την αντίθετη άποψη. Αυτή η "απομόνωση" έχει οδηγήσει σε μια νοοτροπία του τύπου "εμείς εναντίον αυτών" ενθαρρύνοντας την αγενή συμπεριφορά προς όσους πιστεύουν κάτι διαφορετικό.
Η ευγένεια θα σώσει τον κόσμο;
Η Hillary Anger Elfenbein είναι διακεκριμένη καθηγήτρια Οργανωσιακής Συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον στο Σεντ Λούις, γνωστή για τις εκτενείς έρευνες πάνω στη συναισθηματική νοημοσύνη στους εργασιακούς χώρους. Η ίδια διαχωρίζει τους αγενείς σε δύο κατηγορίες: "Υπάρχουν οι άνθρωποι που είναι επίτηδες αγενείς, κυρίως όταν μιλάμε για συμπεριφορές στο εργασιακό περιβάλλον. Γιατί, όταν κάποιος είναι αγενής στην προσωπική του ζωή, το κάνει συνήθως από έλλειψη γνώσης ή προσπάθειας, αλλά στη δουλειά οι άνθρωποι είναι αγενείς εσκεμμένα, επειδή θεωρούν ότι η αγένεια είναι ένα "όπλο” στο παιχνίδι εξουσίας.
Υπάρχουν όμως και οι αγενείς χωρίς πρόθεση, που συμπεριφέρονται έτσι από υπερβολικό στρες. Η πανδημία αύξησε την πίεση που νιώθουν οι άνθρωποι. Και ενώ θα περίμενε κανείς ότι η γενιά που μεγάλωσε μέσα στην περίοδο της πανδημίας θα είχε περισσότερη ενσυναίσθηση, συνέβη ακριβώς το αντίθετο". Η δρ Elfenbein σημειώνει, επίσης: "Η χρήση λέξεων όπως "καλημέρα”, "συγγνώμη”, "παρακαλώ” δεν εξασφαλίζει από μόνη της την αρμονική συμβίωση ούτε επαρκεί για να εξαλείψει τη βία. Οι βίαιες συμπεριφορές εκδηλώνονται κάλλιστα και σε συνθήκες απόλυτης ευγένειας. Ωστόσο, οι ευγενικές συμπεριφορές βοηθούν στην επικοινωνία και, το κυριότερο, υφαίνουν το πλαίσιο μιας κουλτούρας που υπολογίζει τον άλλο.
Διαβάστε Επίσης
Η κουλτούρα της αγένειας ευνοεί τις εκρήξεις, τις φορμαλιστικές αντιπαραθέσεις και τις ανταγωνιστικές επιδείξεις των υπέρμετρων εγώ. Αντίθετα, η αναγνώριση του άλλου και η προσοχή στις ανάγκες του, που αυτόματα προκύπτουν από τη μηχανική χρήση της ευγένειας, καθρεφτίζουν μια προδιάθεση συναίνεσης, απαραίτητη για τη συμβίωση". Τι σημαίνει αυτό; Ότι η ευγένεια μπορεί να μη σώσει τον κόσμο, θα τον κάνει όμως σίγουρα πιο υποφερτό.
Τα νέα είδη της κοινωνικής αγένειας
Στη διεθνή βιβλιογραφία θα ανακαλύψει κανείς πολλά "μοντέρνα" είδη αγένειας, όπως το "air rage" (καβγάδες μέσα στο αεροπλάνο), το "parking lot rage" (μαλλιοτράβηγμα για μια θέση πάρκινγκ) και το "road rage" (οδική οργή). Το τελευταίο μάλιστα έχει τρομερή αύξηση, όπως καταγράφουν οι έρευνες – και όπως μπορεί να διαβεβαιώσει οποιαδήποτε έχει επιβιώσει ανεβαίνοντας (ή κατεβαίνοντας) την Κηφισίας ένα απόγευμα καθημερινής.
Τίποτα όμως δεν ξεπερνά το "social media rage". Ο ψηφιακός φαίνεται να είναι ένας κόσμος όπου οι στοιχειώδεις κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς δεν έχουν ή δε χρειάζεται να έχουν θέση. Όχι τυχαία, το Twitter έχει χαρακτηριστεί "εργοστάσιο θυμού". Είναι επειδή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν δώσει φωνή σε κάτι που οι άνθρωποι κουβαλούν καθημερινά μαζί τους, αλλά συνήθως δεν έχουν τα μέσα για να το εκφράσουν σωστά ή νόμιμα: την καθαρή, ανόθευτη οργή. Δε χωράει αμφιβολία ότι τα social media έχουν συμβάλει στο να γίνουμε όλοι λίγο ή περισσότερο πιο αγενείς απ’ ό,τι είμαστε.
"Οι άνθρωποι πλέον αισθάνονται ότι πρέπει να μοιράζονται τις απόψεις τους για τα πάντα, παντού, ανά πάσα στιγμή, ακόμη και αν η άποψή τους δεν υποστηρίζεται από ανάλογη γνώση" σημειώνει ο Danny Wallace, συγγραφέας του βιβλίου F*** You Very Much: The Surprising Truth About Why People Are So Rude. Και παρόλο που ο παράγοντας της ανωνυμίας είναι σημαντικός, στην πραγματικότητα, όπως εξηγεί ο ίδιος, "είναι η έλλειψη οπτικής επαφής που μας επιτρέπει να είμαστε ιδιαίτερα αγενείς με τους άλλους μέσω των social media".
Απλή αφιλτράριστη έκφραση μιας ανθρώπινης ανάγκης ή ακόμα ένα τέχνασμα του μάρκετινγκ; Σύμφωνα με έρευνες, τα πικρόχολα σχόλια, οι κακεντρεχείς κριτικές, τα repost βιτριολικών δηλώσεων και οι κατάρες που εκτοξεύονται με τόση ευκολία στα social media είναι ιδιαίτερα επικερδή για κάποιους! Εξ ου και το λεγόμενο rage-baiting, που αναφέρεται στην τακτική ενός ολόκληρου κύματος δημιουργών περιεχομένου και influencers να υποκινούν σκόπιμα την έκφραση της οργής και να την αναπαράγουν. Στον πυρήνα του, το rage-baiting είναι μια τακτική χειραγώγησης που χρησιμοποιούν οι δημιουργοί περιεχομένου για να προκαλέσουν την οργή των θεατών τους.
Η ιδέα είναι ότι, αν κάτι μας κάνει να θυμώσουμε, είναι πιο πιθανό να αφήσουμε ένα σχόλιο, να κάνουμε share ή να έχουμε μια οποιαδήποτε αντίδραση σε κάποιο post, αυξάνοντας έτσι το online engagement του περιεχομένου αυτού, κάτι που βοηθά τους δημιουργούς να κερδίσουν περισσότερα έσοδα. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στο TikTok, που συχνά μοιάζει με ένα συνονθύλευμα σκηνοθετημένων εξοργιστικών βίντεο –από αηδιαστικές συνταγές μαγειρικής μέχρι ακραίες απόψεις–, φτιαγμένων απλώς για να εξοργίσουν τους χρήστες!
